Στο πλαίσιο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ξεκινήσει μια απεγνωσμένη αναζήτηση υποκατάστατων του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Στο προγραμματικό έγγραφο REPowerEU, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει «να γίνει η Ευρώπη ανεξάρτητη από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα πριν από το 2030». Για να γίνει αυτό, σχεδιάζει, πρώτα απ' όλα, να συνεργαστεί με «διεθνείς εταίρους για την εξεύρεση εναλλακτικών πηγών ενέργειας», όπως το αέριο που βρίσκεται στο υπέδαφος ορισμένων αφρικανικών χωρών.
Οι αφρικανικές κυβερνήσεις έσπευσαν να καλωσορίσουν αυτόν τον μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής πολιτικής. Πριν από τον πόλεμο, η Αλγερία ήταν ήδη ο τρίτος μεγαλύτερος προμηθευτής φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω αγωγών φυσικού αερίου προς την Ισπανία και την Ιταλία. Ένα άλλο σημαντικό μέρος του φυσικού αερίου φθάνει δια θαλάσσης από τον Κόλπο της Γουινέας (Νιγηρία, Αγκόλα και Ισημερινή Γουινέα). Στην περίπτωση αυτή, μεταφέρεται ως υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG).
Τους τελευταίους μήνες Ευρωπαίοι αξιωματούχοι επισκέφθηκαν το Αλγέρι, το Ντακάρ, την Αμπουτζά, τη Μπραζαβίλ και τη Λουάντα για να διερευνήσουν τις δυνατότητες αύξησης των εισαγωγών φυσικού αερίου. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέγραψε μια τριμερή συμφωνία για τη διασφάλιση της άφιξης ισραηλινού φυσικού αερίου μέσω της Αιγύπτου. Επιπλέον, οι επενδύσεις ευρωπαϊκών εταιρειών σε έργα LNG αναζωογονούνται. Μερικά παραδείγματα είναι αυτά της BP στη Σενεγάλη και τη Μαυριτανία, της ENI στην Αλγερία, την Αίγυπτο, τη Νιγηρία, την Αγκόλα και τη Δημοκρατία του Κονγκό και της Equinor και της Shell στη Μοζαμβίκη και την Τανζανία.
Αφρικανικό αέριο για την ανάπτυξη της Αφρικής
Αλλά το φυσικό αέριο δεν εξάγεται μόνο: χρησιμοποιείται επίσης όλο και περισσότερο στις αφρικανικές χώρες. Πολλοί θεωρούν ότι είναι μια θεμελιώδης πηγή μετάβασης για τη διασφάλιση της ανάπτυξης. Το αέριο μπορεί να αντικαταστήσει πιο ρυπογόνες πηγές ενέργειας, όπως καυσόξυλα ή γενικά άνθρακα, που χρησιμοποιείται ευρέως στα αφρικανικά σπίτια και έχει επιζήμιες επιπτώσεις στην υγεία των οικογενειών.
Η βασική χρήση, σε μια ήπειρο με πολύ χαμηλά επίπεδα ηλεκτροδότησης, είναι αυτή της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτή η πρακτική είναι ήδη πραγματικότητα σε χώρες όπως η Γκάνα, η οποία ενώ εξάγει το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου της στις διεθνείς αγορές, χρησιμοποιεί αέριο για την τροφοδοσία της ηλεκτρικής της υποδομής. Το φυσικό αέριο έχει επίσης τη δυνατότητα να τροφοδοτεί τόσο τις εθνικές όσο και τις περιφερειακές αγορές μέσω αγωγών φυσικού αερίου.
Επί του παρόντος, ο αγωγός φυσικού αερίου της Δυτικής Αφρικής διασχίζει τα εδάφη της Νιγηρίας, του Μπενίν, του Τόγκο και της Γκάνα και ένας άλλος ενώνει τη Νότια Αφρική με τη Μοζαμβίκη. Υπάρχουν επίσης έργα στην ίδια γραμμή: όπως αυτό που θα προμήθευε αέριο στην Ουγκάντα από την Τανζανία και ο αφρικανικός αγωγός φυσικού αερίου της Αναγέννησης, που θα ήταν ο δεύτερος μεταξύ Μοζαμβίκης και Νότιας Αφρικής. Τέλος, η Νιγηρία θα ήταν η προέλευση τόσο του Trans-Saharian Gas Pipeline που θα έφτανε στην Αλγερία όσο και εκείνου που θα συνέδεε τη Νιγηρία με το Μαρόκο. Η σημασία αυτών των δύο αγωγών φυσικού αερίου είναι ότι θα μπορούσαν να συνδεθούν με τα ευρωπαϊκά δίκτυα φυσικού αερίου.
Είναι όμως συμβατά αυτά τα δύο έργα εξωστρέφειας και ολοκλήρωσης; Μπορεί να αυξηθεί η προμήθεια αφρικανικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη και ταυτόχρονα να προμηθεύεται ενέργεια σε αφρικανικά σπίτια και στον παραγωγικό τομέα; Πώς συνδυάζονται με τη δίκαιη ενεργειακή μετάβαση που ζητούν τόσοι πολλοί στην Αφρική και στην Ευρώπη;
Υπάρχουν εκείνοι που πιστεύουν ότι όλοι αυτοί οι στόχοι συγκλίνουν, όπως επισημαίνεται στο The Conversation. Το θεμελιώδες επιχείρημα είναι ότι το αυξανόμενο ευρωπαϊκό συμφέρον θα συνεπάγεται τις επενδύσεις που είναι απαραίτητες για την εξόρυξη και την αξία αυτής της πηγής ενέργειας. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι οι εξαγωγές φυσικού αερίου στην Ευρώπη θα παρέχουν πρόσθετους πόρους στα αφρικανικά κράτη για να επενδύσουν στην ανάπτυξη. Υπάρχουν λόγοι, ωστόσο, για να μην είμαστε τόσο αισιόδοξοι.
Οι κίνδυνοι του φυσικού αερίου
- Οι ενεργειακές ανάγκες της Αφρικής είναι πολύ μεγαλύτερες από τις ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης. Όσο μπορεί να αυξηθεί η παραγωγή και η διαθεσιμότητα φυσικού αερίου σε μια δεδομένη στιγμή, η εξαγωγή του θα έχει πάντα ως αποτέλεσμα τη μείωση ενός μη ανανεώσιμου πόρου. Αυτό μπορεί να γίνει υποθήκη για τη μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη στρατηγική στις φιλοδοξίες της ηλεκτροκίνησης και της εκβιομηχάνισης στην Αφρική.
- Οι υποδομές που απαιτούνται για την εξαγωγή φυσικού αερίου δεν είναι οι ίδιες με αυτές που απαιτούνται για την τροφοδοσία των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας ή την παροχή φιάλων αερίου σε οικογένειες στην ήπειρο. Οι πρώτες τείνουν να δημιουργούν τις λεγόμενες οικονομίες θύλακα. Και γνωστές ιστορίες αποτυχίας σε διαδικασίες ανάπτυξης που βασίζονται στην εξόρυξη και την πώληση φυσικών πόρων μπορούν να αναπαραχθούν.
- Από μια άλλη οπτική γωνία, οι περιβαλλοντικές ομάδες στην ήπειρο υπενθυμίζουν ότι το αέριο είναι ένα ορυκτό καύσιμο που συμβάλλει στην κλιματική αλλαγή. Επομένως, οποιαδήποτε επένδυση στο φυσικό αέριο μειώνει τους πόρους που θα πρέπει να διατεθούν για την προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Το ευρωπαϊκό συμφέρον θα μπορούσε επίσης να αποδειχθεί παροδικό, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση διατηρεί τον στόχο της δραστικής μείωσης της εξάρτησής της από τα ορυκτά καύσιμα έως το 2030. Η κατασκευή περισσότερων υποδομών αερίου θα μπορούσε να γίνει νέοι λευκοί ελέφαντες της ανάπτυξης.
- Όπως και άλλοι φυσικοί πόροι από το υπέδαφος, το αέριο τείνει να προκαλεί διεστραμμένα πολιτικά αποτελέσματα σε χώρες με αδύναμα κοινωνικά συμβόλαια μεταξύ των κυβερνώντων και των κυβερνώμενων. Συγκεκριμένα, το εισόδημα που δημιουργείται από την πώληση φυσικού αερίου μπορεί να χρησιμεύσει για την ενίσχυση της ισχύος και των περιουσιακών στοιχείων όσων κατέχουν το κράτος, παρά για τη χρηματοδότηση των δημόσιων υπηρεσιών και της οικονομικής ανάπτυξης.
Είναι αλήθεια ότι η ισχύς του κοινωνικού συμβολαίου και των κρατικών θεσμών διαφέρει πολύ από τη μια αφρικανική χώρα στην άλλη. Αλλά οι ξένοι εταίροι δεν κάνουν διάκριση μεταξύ περισσότερο ή λιγότερο δημοκρατικών κυβερνήσεων. Είναι ακόμα παράδοξο ότι η ευρωπαϊκή αναζήτηση για ενεργειακή αυτονομία από έναν αυταρχικό, όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν, θα μπορούσε να καταλήξει να ενισχύει άλλους.
Μελλοντικά διλήμματα
Σε μια εποχή έντασης όπως η σημερινή, θα είναι δύσκολο για τους Αφρικανούς και τους Ευρωπαίους ηγέτες να λάβουν υπόψη οποιονδήποτε από αυτούς τους λόγους για την κατάργηση των σχεδίων για τροφοδοσία της Ευρώπης με περισσότερο αφρικανικό αέριο. Ευτυχώς, αυτό δεν θα εμποδίσει την πρόοδο στη δεύτερη και τρίτη από τις στρατηγικές που προτείνονται στο έγγραφο REPowerUE: εξοικονόμηση ενέργειας και επιτάχυνση της μεγάλης μετάβασης προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Η Αφρική μπορεί επίσης να παίξει μεγάλο ρόλο στην παραγωγή αυτών των καθαρών ενεργειών τόσο για εγχώρια κατανάλωση όσο και για εξαγωγή. Αλλά ούτε αυτό θα είναι εντελώς απαλλαγμένο από διλήμματα στο μέλλον. Στη συνέχεια θα δούμε πώς οι Αφρικανοί ηγεμόνες εξισορροπούν τα συμφέροντα των διεθνών επενδυτών και τις ανάγκες των δικών τους πολιτών.
