Τα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες κρούουν μανιωδώς τον κώδωνα του κινδύνου, που οι κυβερνήσεις αρνούνται να ακούσουν: το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα αρχίζει να μοιάζει με το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα πριν από το 2008.
Ενώ η χρηματοπιστωτική κατάρρευση θα ήταν καταστροφική για την ανθρώπινη ευημερία, η πιθανή κατάρρευση του διατροφικού συστήματος δεν αντέχει ούτε στη σκέψη. Ωστόσο, οι ενδείξεις ότι κάτι πάει πολύ στραβά κλιμακώνονται με ταχείς ρυθμούς. Η τρέχουσα άνοδος των τιμών των τροφίμων μοιάζει με το τελευταίο σημάδι συστημικής αστάθειας.
Πολλοί υποθέτουν, γράφει ο George Monbiot σε άρθρο του στον Guardian, ότι η επισιτιστική κρίση προκλήθηκε από τον συνδυασμό της πανδημίας και της εισβολής στην Ουκρανία. Ενώ αυτοί είναι σημαντικοί παράγοντες, επιδεινώνουν ένα υποκείμενο πρόβλημα. Για χρόνια, φαινόταν ότι η πείνα οδεύει προς εξαφάνιση. Ο αριθμός των υποσιτιζόμενων ανθρώπων μειώθηκε από 811 εκατομμύρια το 2005, σε 607 εκατομμύρια το 2014. Αλλά το 2015, η τάση άρχισε να αντιστρέφεται. Από τότε, η πείνα αυξάνεται: στα 650 εκατομμύρια το 2019 και επιστρέφει στα 811 εκατομμύρια το 2020. Το τρέχον έτος είναι πιθανό να είναι πολύ χειρότερο.
Τώρα ετοιμαστείτε για τα πραγματικά άσχημα νέα: αυτό συνέβη σε μια εποχή μεγάλης αφθονίας, τονίζει ο αθρογράφος. Η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων αυξάνεται σταθερά για περισσότερο από μισό αιώνα, ξεπερνώντας άνετα την αύξηση του πληθυσμού. Πέρυσι, η παγκόσμια συγκομιδή σιταριού ήταν μεγαλύτερη από ποτέ. Το εκπληκτικό είναι ότι ο αριθμός των υποσιτιζόμενων ανθρώπων άρχισε να αυξάνεται ακριβώς τη στιγμή που οι παγκόσμιες τιμές των τροφίμων άρχισαν να πέφτουν. Το 2014, όταν λιγότεροι άνθρωποι πεινούσαν από ποτέ άλλοτε, ο παγκόσμιος δείκτης τιμών τροφίμων ήταν 115 μονάδες. Το 2015, έπεσε στις 93 μονάδες και παρέμεινε κάτω από τις 100 μονάδες μέχρι το 2021.
Μόνο τα τελευταία δύο χρόνια έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Η άνοδος των τιμών των τροφίμων αποτελεί πλέον σημαντική κινητήρια δύναμη του πληθωρισμού, ο οποίος έφτασε το 9% στο Ηνωμένο Βασίλειο τον περασμένο μήνα. Τα τρόφιμα γίνονται απλησίαστα ακόμη και για πολλούς ανθρώπους στα πλούσια κράτη. Ο αντίκτυπος στις φτωχότερες χώρες είναι πολύ χειρότερος.
Τι συμβαίνει, λοιπόν; τα τρόφιμα, όπως και η παγκόσμια χρηματοδότηση, είναι ένα πολύπλοκο σύστημα, το οποίο αναπτύσσεται αυθόρμητα από δισεκατομμύρια αλληλεπιδράσεις. Τα πολύπλοκα συστήματα έχουν αντιφατικές ιδιότητες. Είναι ανθεκτικά υπό ορισμένες συνθήκες, καθώς οι αυτο-οργανωτικές τους ιδιότητες τα σταθεροποιούν. Όμως, καθώς η πίεση κλιμακώνεται, οι ίδιες αυτές ιδιότητες αρχίζουν να μεταδίδουν τους κραδασμούς μέσω του δικτύου. Πέρα από ένα ορισμένο σημείο, μια μικρή διαταραχή μπορεί να οδηγήσει ολόκληρο το σύστημα πάνω από το κρίσιμο όριο, οπότε καταρρέει, ξαφνικά και ασταμάτητα.
Γνωρίζουμε πλέον αρκετά για τα συστήματα, ώστε να μπορούμε να προβλέψουμε αν μπορεί να είναι ανθεκτικά ή εύθραυστα. Οι επιστήμονες αναπαριστούν τα πολύπλοκα συστήματα ως ένα πλέγμα από κόμβους και συνδέσμους. Οι κόμβοι είναι σαν τους κόμπους σε ένα παλιομοδίτικο δίχτυ – οι σύνδεσμοι είναι οι χορδές που τους συνδέουν. Στο σύστημα τροφίμων, οι κόμβοι περιλαμβάνουν τις εταιρείες που εμπορεύονται τα σιτηρά, τους σπόρους και τα γεωργικά χημικά, τους μεγάλους εξαγωγείς και εισαγωγείς και τα λιμάνια από τα οποία περνούν τα τρόφιμα. Οι σύνδεσμοι είναι οι εμπορικές και θεσμικές τους σχέσεις.
Εάν οι κόμβοι συμπεριφέρονται με διάφορους τρόπους και οι δεσμοί μεταξύ τους είναι αδύναμοι, το σύστημα είναι πιθανό να είναι ανθεκτικό. Εάν ορισμένοι κόμβοι κυριαρχούν, αρχίζουν να συμπεριφέρονται με παρόμοιους τρόπους και συνδέονται ισχυρά μεταξύ τους, το σύστημα είναι πιθανό να είναι εύθραυστο.
Κατά την προσέγγιση της κρίσης του 2008, οι μεγάλες τράπεζες ανέπτυξαν παρόμοιες στρατηγικές και παρόμοιους τρόπους διαχείρισης του κινδύνου, καθώς επεδίωκαν τις ίδιες πηγές κέρδους. Συνδέθηκαν στενά μεταξύ τους, με τρόπους που οι ρυθμιστικές αρχές ελάχιστα κατανοούσαν. Όταν η Lehman Brothers χρεοκόπησε, υπήρχε ο κίνδυνος να τους παρασύρει όλους.
Ιδού λοιπόν τι στέλνει κρύο… ιδρώτα, σημειώνει χαρακτηριστικά ο αρθρογράφος, σε όσους μελετούν το παγκόσμιο σύστημα τροφίμων. Τα τελευταία χρόνια, όπως ακριβώς και στα χρηματοοικονομικά κατά τη δεκαετία του 2000, οι βασικοί κόμβοι του συστήματος τροφίμων έχουν διογκωθεί, οι δεσμοί τους έχουν γίνει ισχυρότεροι, οι επιχειρηματικές στρατηγικές έχουν συγκλίνει και συγχρονιστεί και τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τη συστημική κατάρρευση (πλεονασμός, αρθρωτότητα, διακόπτες και εφεδρικά συστήματα) έχουν αφαιρεθεί, εκθέτοντας το σύστημα σε «παγκόσμια μεταδοτικά» σοκ.
Σύμφωνα με μια εκτίμηση, τέσσερις μόνο εταιρείες ελέγχουν το 90% του παγκόσμιου εμπορίου σιτηρών. Οι ίδιες εταιρείες αγοράζουν σπόρους, χημικά, επεξεργασία, συσκευασία, διανομή και λιανική πώληση. Μέσα σε 18 χρόνια, ο αριθμός των εμπορικών συνδέσεων μεταξύ των εξαγωγέων και των εισαγωγέων σιταριού και ρυζιού διπλασιάστηκε. Τα έθνη πολώνονται τώρα σε σούπερ-εισαγωγείς και σούπερ-εξαγωγείς. Μεγάλο μέρος αυτού του εμπορίου διέρχεται από ευάλωτα σημεία, όπως τα τουρκικά Στενά (που τώρα εμποδίζονται από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία), τα κανάλια του Σουέζ και του Παναμά και τα Στενά του Ορμούζ, του Μπαμπέλ-Μαντέμπ και της Μαλάκκα.
Μια από τις ταχύτερες πολιτισμικές αλλαγές στην ανθρώπινη ιστορία είναι η σύγκλιση προς μια «Παγκόσμια Πρότυπη Διατροφή». Ενώ η τροφή μας έχει γίνει τοπικά πιο ποικιλόμορφη, σε παγκόσμιο επίπεδο έχει γίνει λιγότερο ποικιλόμορφη. Μόλις τέσσερις καλλιέργειες – σιτάρι, ρύζι, αραβόσιτος και σόγια – αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 60% των θερμίδων που καλλιεργούν οι αγρότες. Η παραγωγή τους είναι πλέον ιδιαίτερα συγκεντρωμένη σε μια χούφτα έθνη, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Η Παγκόσμια Πρότυπη Διατροφή καλλιεργείται από την Παγκόσμια Πρότυπη Φάρμα, η οποία προμηθεύεται από τις ίδιες εταιρείες, με τα ίδια πακέτα σπόρων, χημικών και μηχανημάτων, και είναι ευάλωτη στα ίδια περιβαλλοντικά σοκ.
Τώρα το παγκόσμιο σύστημα τροφίμων πρέπει να επιβιώσει όχι μόνο από τις εσωτερικές του αδυναμίες, αλλά και από περιβαλλοντικές και πολιτικές διαταραχές που ενδέχεται να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Για να δώσουμε ένα σημερινό παράδειγμα, στα μέσα Απριλίου, η ινδική κυβέρνηση πρότεινε ότι θα μπορούσε να καλύψει το έλλειμμα στις παγκόσμιες εξαγωγές τροφίμων που προκλήθηκε από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Μόλις ένα μήνα αργότερα, απαγόρευσε τις εξαγωγές σιταριού, αφού οι καλλιέργειες συρρικνώθηκαν από έναν καταστροφικό καύσωνα.
Πρέπει επειγόντως να διαφοροποιήσουμε την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων, τόσο γεωγραφικά όσο και σχετικά με τις καλλιέργειες και τις τεχνικές καλλιέργειας. Πρέπει να σπάσουμε τον κλοιό των τεράστιων εταιρειών και των κερδοσκόπων. Πρέπει να δημιουργήσουμε εφεδρικά συστήματα, που θα παράγουν τρόφιμα με εντελώς διαφορετικά μέσα. Πρέπει να εισάγουμε εφεδρική ικανότητα σε ένα σύστημα που απειλείται από την ίδια του την αποτελεσματικότητα.
Αν τόσοι πολλοί μπορούν να πεινάσουν σε μια εποχή πρωτοφανούς γενναιοδωρίας, οι συνέπειες της μεγάλης αποτυχίας των καλλιεργειών που θα μπορούσε να προκαλέσει η περιβαλλοντική καταστροφή ξεπερνούν κάθε φαντασία. Το σύστημα πρέπει να αλλάξει.
