Ηταν η 28η Ιουλίου του 1938 στα Χανιά, όταν μία ομάδα περισσότερων από 400 ενόπλων (σύμφωνα με άλλες πηγές 1000) συγκεντρώθηκε στις 12 τα μεσάνυχτα σε ελαιώνες της παρακείμενης περιοχής. Τα όπλα τους είναι παλιά, σκουριασμένα ενώ δεν υπάρχουν ούτε αρκετές σφαίρες. Κάποιοι από τους συγκεντρωμένους που δεν είχαν όπλα κρατούσαν ακόμα και μαγκούρες, ενώ άλλοι ήταν τελείως άοπλοι.
Προχωρώντας προς την πόλη και γύρω στις 2 το ξημέρωμα εμπλέκονται σε μικροεπεισόδια με τη χωροφυλακή και τελικά «ανοίγουν» ένα οπλοπωλείο κλέβοντας όπλα προκειμένου να εξοπλιστούν και όσοι δεν είχαν δικά τους. Το ίδιο κάνουν και στον Σκοπευτικό Σύλλογο κλέβοντας και άλλα όπλα αλλά και σφαίρες.
Όπως καταλαβαίνει εύκολα κανείς, αυτή η κίνηση ήταν από ελλιπώς οργανωμένη ως πλήρως ανοργάνωτη και λογικά απέτυχε. Έμελλε όμως να είναι η μόνη ένοπλη εξέγερση εναντίον της Δικτατορίας του Μεταξά. Θεωρείται μάλιστα ότι ήταν η κορύφωση της λαϊκής αντίστασης απέναντι στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Καθόλου τυχαίο βέβαια ότι η αντίσταση αυτή ξεκίνησε από την Κρήτη.
Η παραδοσιακά αντιμοναρχική Κρήτη
Η Κρήτη είχε από τότε μία παράδοση αγώνων και σαφώς αντιμοναρχικά αντανακλαστικά. Επιπλέον, ήταν το κάστρο της βενιζελικής παράταξης, παρά τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου περίπου δύο χρόνια πριν. Το νησί, λοιπόν, κάθε άλλο παρά φιλικά διακείμενο ήταν προς το καθεστώς, πράγμα που δεν ήταν άγνωστο ούτε στον ίδιο τον Μεταξά ούτε φυσικά και στον Γενικό Διοικητή Κρήτης του καθεστώτος, Παναγιώτη Σφακιανάκη.
Εξάλλου εκεί ήταν που είχε σχηματιστεί από πολύ νωρίς ένας αντιδιδακτορικός πυρήνας. Σε αυτόν συμμετείχαν σημαίνοντα μέλη της βενιζελικής παράταξης, όπως ο Μανούσος Βολουδάκης και ο Ιωάννης Μουντάκης (δήμαρχος Χανίων). Ο πυρήνας αυτός ήταν σε επαφή με τον Αριστομένη Μητσοτάκη, παλιό υπουργό και στέλεχος του Κόμματος των Φιλελευθέρων.
Παράλληλα, με πρωτοβουλία της Κομματικής Οργάνωσης Κρήτης του ΚΚΕ, ιδρύεται το 1937 στα Χανιά η λεγόμενη Φιλική Εταιρεία. Επρόκειτο για μία παράνομη αντιφασιστική οργάνωση στις γραμμές της οποίας συμμετείχαν κομμουνιστές, βενιζελικοί και πολλοί ακόμη δημοκράτες που αντιδρούσαν στη μεταξική δικτατορία.
Αυτή η αντιδικτατορική συνύπαρξη στα Χανιά απέκτησε, και μέσω του Αριστομένη Μητσοτάκη, ανθρώπου με επιρροή στα πράγματα, επαφές με την Αθήνα. Δεν αργεί, λοιπόν, να ξεκινήσει μία προετοιμασία για ένα ένοπλο κίνημα του οποίο θα ξεκινούσε μεν από την Κρήτη αλλά γρήγορα θα απλωνόταν σε όλη την Ελλάδα.
Η πραγματοποίηση της εξέγερσης
Σκοπός της ένοπλής αυτής εξέγερσης θα ήταν αφενός η ανατροπή της δικτατορίας και ο σχηματισμός αντιδικτατορικής κυβέρνησης όλων των κομμάτων που συμμετείχαν στο Κοινοβούλιο τη στιγμή που κατέλυσε το πολίτευμα ο Μεταξάς. Η κυβέρνηση αυτή θα οδηγούσε σε εκλογές με απλή αναλογική. Ταυτόχρονα θα είχαμε επαναφορά των απότακτων δημοκρατικών αξιωματικών και κατάργηση του θεσμού της εξορίας αλλά και του περίφημου Ιδιώνυμου.
Από το Πάσχα του 1938 όλα έδειχναν έτοιμα για να συμβεί αυτό. Ωστόσο, οι πρωτοστάτες της πρωτοβουλίας μάλλον υπερεκτίμησαν τις δυνάμεις τους αλλά και την επιρροή που είχαν στην Αθήνα. Η συνθήκη στην πρωτεύουσα ήταν πολύ διαφορετική σε σχέση με την εντύπωση που είχε σχηματιστεί στα Χανιά. Οι ηγέτες του αντιδιδακτορικού αγώνα ήταν αρκετά διστακτικοί για μία συμμετοχή σε ένοπλη σύγκρουση.
Το χρονικό του κινήματος
Τελικά, η εξέγερση γίνεται το ξημέρωμα μεταξύ 28ης και 29ης Ιουλίου. Μέλη της Ασφάλειας Χανίων συνελήφθησαν. Παρόλα αυτά δεν υπήρξαν τα στοιχειώδη μέτρα προφύλαξης. Για παράδειγμα, τις πρώτες ώρες του εξέγερσης δεν υπήρξε αφοπλισμός της Χωροφυλακής, ενώ δεν υπήρξε καμία πρόνοια ούτε για να εμποδιστούν οι επικοινωνίες των καθεστωτικών. Ο Σφακιανάκης βρισκόταν υπό παρακολούθηση σπίτι του αλλά μπορούσε εύκολα να επικοινωνήσει με την Αθήνα.
Το πρωινό της 29ης Ιουλίου στα Χανιά επικρατεί απόλυτος ενθουσιασμός. Πλήθη λαού έχουν συγκεντρωθεί στις πλατείες και πανηγυρίζουν. Δεν υπάρχει όμως πουθενά πληροφόρηση ότι στην υπόλοιπη Ελλάδα (ή έστω στην υπόλοιπη Κρήτη) υπάρχουν ανάλογες εξεγέρσεις. Όταν πια υπάρχει ενημέρωση ότι σε καμία άλλη πόλη της χώρας δεν υπάρχει εξέγερση τα πάντα παγώνουν.
Το καθεστώς δεν αργεί να αντεπιτεθεί με τον Μεταξά να κάνει διάγγελμα και να ενημερώνει ότι σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα επικρατεί τάξη. Πολύ ισχυρές δυνάμεις του στρατού και της χωροφυλακής φτάνουν στην Κρήτη. Αφοπλίζουν όποιον εξεγερθέντα βρίσκουν στον δρόμο τους. Τελικά, μετά από κάποιες μικροσυμπλοκές η εξέγερση έφτασε στο άδοξο τέλος της μόλις λίγες ώρες από την αφετηρία της.
Η επόμενη μέρα για τα Χανιά
Την καταστολή της εξέγερσης ακολούθησε ένα κλίμα τρομοκρατίας στα Χανιά. Καταρτίστηκαν έκτακτα στρατοδικεία και καταδικάστηκαν σε θάνατο οι φυγόδικοι ηγέτες της Επανάστασης. Πολλοί εξ αυτών βέβαια, κάποιοι ιστορικοί λένε με την ανοχή του Μεταξά, διέφυγαν για την Κύπρο. Σε άλλα 120 άτομα, μεσαία και κατώτερα μέλη της εξέγερσης, επιβλήθηκαν αυστηρές ποινές κάθειρξης.
Το καθεστώς από την αρχή προσπάθησε να υποτιμήσει την εξέγερση. Στην εφημερίδα Ακρόπολις διαβάζουμε για «ασήμαντες εκδηλώσεις ελαχίστων λειψάνων του κομματικού παρελθόντος». Στη Βραδυνή συνδέεται η αποτυχία της εξέγερσης με τον εορτασμό της επετείου της 4ης Αυγούστου που θα «εορτασθή με τον επιβλητικώτερον και προπαντός λαϊκώτερον χαρακτήρα».
Οι λόγοι αποτυχίας του κινήματος είναι φυσικά πολυπαραγοντικοί. Πέραν της ελλιπούς οργάνωσης, των παιδαριωδών λαθών και της κακής επικοινωνίας με τα αντιμεταξικά δίκτυα εκτός Χανίων, δεν μπορεί κανείς να μην αναφέρει ότι η εξέγερση τελικά απομονώθηκε γρήγορα.
Ακόμα και έτσι όμως φαίνεται ότι δημιούργησε ένα σημαντικό ρήγμα στις τάξεις του μεταξικού καθεστώτος. Αιφνιδίασε τον ίδιο τον Μεταξά δίνοντας ένα μήνυμα αντίστασης και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
