Στην παρέα των βυζαντινολόγων που βρέθηκαν μαζί στις διακοπές, ανάμεσά τους ένας Ελληνας ιστορικός τέχνης και αρχιτεκτονικής, μια Τουρκάλα αρχαιολόγος και ο καθηγητής του Princeton, Μανώλης Μπουρμπουχάκης, η Αγιά Σοφιά ήταν βασικό θέμα συζήτησης. Αν και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού δεν απασχόλησε την επικαιρότητα όσο θα θέλαμε εξαιτίας του κορονοϊού και των αμερικανικών εκλογών, εντούτοις για τους επιστημονικούς κύκλους παραμένει κορυφαίο ζήτημα.
Όταν ο Ελεύθερος Τύπος συνομίλησε με τον Έλληνα καθηγητή δεν είχε γίνει ακόμα γνωστή η νέα δυσάρεστη είδηση για τη μετατροπή και της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη από μουσείο σε τζαμί. Εκτιμούμε όμως πως δεν θα έπεσε ως κεραυνός εν αιθρία σε κανέναν από τους 300 επιστήμονες και ακαδημαϊκούς από το Χάρβαρντ μέχρι το Κολούμπια και το Πρίνστον, που είχαν υπογράψει –λίγο πριν ληφθεί η τελική απόφαση Ερντογάν- την ανοικτή επιστολή που απηύθυναν στη διεθνή κοινότητα. Από τότε κύρια ανησυχία των ακαδημαϊκών ήταν η πιθανότητα ανεύθυνων επεμβάσεων στην Αγιά Σοφιά, με αποτέλεσμα τη φθορά των ιστορικών και αρχαιολογικών στοιχείων της.
Στην επιστολή μάλιστα αναφέρονταν και δύο προγενέστερα παραδείγματα: Η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας και η απόπειρα να ανοίξει ο χώρος στην ισλαμική λατρεία που συνοδεύτηκε από την κατασκευή περίπλοκων καλυμμάτων που έκρυβαν τα βυζαντινά ψηφιδωτά και η Αγία Σοφία της Βιζύης, τη μετατροπή της οποίας σε τζαμί το 2006 ακολούθησαν εργασίες συντήρησης υπό την εποπτεία της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων, που προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο κτίριο. Ο «κατάλογος» περιλαμβάνει πλέον την Αγιά Σοφιά αλλά και τη Μονή της Χώρας.
«Είναι νομίζω φανερό στο κείμενο της αρχικής επιστολής που εξέφραζε ανησυχία για τὴν τότε επικείμενη απόφαση για την Αγία Σοφία, όπως και στην επιστολή που έστειλε τον ίδιο καιρό στον πρόεδρο της Τουρκίας ὁ πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως Βυζαντινών Σπουδών, συνάδελφος ἀπὸ τὸ Princeton, John Haldon, πως ψάχναμε ως κλάδος να βρούμε επιστημονικὰ αξιόπιστα επιχειρήματα πέραν κάθε καταλογισμού είτε συναισθηματισμού είτε προκαταλήψεως υπὲρ μίας θρησκείας ή κατὰ μιάς άλλης που θα μπορούσε να ελλοχεύει στον κλάδο, κυρίως λόγω ταύτισης μὲ τὸ αντικείμενό μας. Οπως πιστεύω είναι σωστό, μια επιστημονικὴ κοινότητα δεν μπορεί να είναι αντίθετη σε κάτι χωρίς να μπορεί να υποστηρίξει την θέση ὡς αυτὴ καθεαυτὴ επιστημονική, κι όχι ιδεολογικὴ ή πολιτική», λέει στον Ελεύθερο Τύπο ο καθηγητής Υστερορωμαϊκής και Βυζαντινής Λογοτεχνίας στο τμήμα Κλασικών Σπουδών του Princeton Μανώλης Μπουρμπουχάκης, που συνυπέγραψε την επιστολή.
«Κι εδώ νομίζω είναι και το πρόβλημα», συνεχίζει: «Οι όποιες επιστημονικὲς ανησυχίες για την προστασία καὶ διατήρηση του ιστορικού μνημείου, των ψηφιδωτών, και του χώρου γενικότερα ως αντικείμενο έρευνας, θα μπορούσαν να κατευναστούν από τις τουρκικὲς αρχὲς. Το Βατικανὸ και η Παναγία των Παρισίων λειτουργούν ως εκκλησίες και συνιστούν ταυτοχρόνως σημαντικὰ μουσειολογικὰ κέντρα. Εάν δηλαδή οι θρησκευτικὲς αρχές της Τουρκίας ήταν λίγο πιὸ φωτισμένες δεν θα είχαμε αντίρρηση ως Βυζαντινολόγοι. Ο επειδικτικὸς τρόπος με τον οποίο αγνόησε κάθε ένσταση ὁ Τούρκος πρόεδρος μας απήλλαξαν απὸ την ανάγκη ν᾽ αντιμετωπίσουμε το ουσιαστικὸ ερώτημα αυτό».
Για τον καθηγητή το «σημαντικὸ είναι να καταλάβουμε πού έγκειται το πρόβλημα της ἀνα-μετατροπής ενὸς ιστορικού μνημείου, μιας εμβληματικής εκκλησίας, σε τζαμί. Νομίζω ότι πέραν των βάσιμων ανησυχιών για την διατήρηση των αρχαιολογικών ευρημάτων, το πρόβλημα δεν είναι επιστημονικὸ αλλὰ πολιτισμικό. Ὁ πρόεδρος της Τουρκίας, με την υποστήριξη μεγάλου μέρους του τουρκικού κατεστημένου, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών αρχών, ανακηρύσσει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας σε λάφυρο πολέμου ενάντια του Χριστιανισμού, της Ευρώπης, αλλὰ κυρίως ενάντια του νεωτερισμού. Μέρος του πολιτισμού των μουσείων είναι η αντίληψη ότι οι χώρες λειτουργούν ως επόπτες καὶ κηδεμόνες της ανθρώπινης πολιτισμικής κληρονομιάς· όχι ως κατακτητές της. Θὰ μπορούσε μια Ελληνικὴ κυβέρνηση βάσει του Χριστιανικού της ζήλου να ανα-μετατρέψει τὸν Παρθενώνα σε εκκλησία, όπως ήταν για πολλοὺς περισσότερους αιώνες ἀπ᾽ ό,τι ἡ Ἀγία Σοφία τζαμί, κι επιβάλλοντας κανονισμοὺς επίσκεψης που ταιριάζουν σε χώρο λατρείας; Η υπόθεση μοιάζει παράλογη ακριβώς γιατί ξεκινάμε απὸ μία πολιτισμικὴ βάση που λέει ότι έχουμε την ευθύνη για τον Παρθενώνα, όχι την αποκλειστικὴ ιδιοκτησία να κάνουμε ὅ,τι νομίζουμε».
Μανώλης Μπουρμπουχάκης
-Καθηγητά, φοβάστε για τυχόν επιπτώσεις που θα έχει στα ψηφιδωτά του ναού η κάλυψη ή η συσκότισή τους;
«Αρκετοὶ συνάδελφοι, ειδικοὶ επὶ του θέματος, έχουν εκφράσει έντονες ανησυχίες βάσει των όσων έχουν γίνει σε άλλες ιστορικὲς εκκλησίες της Τουρκίας που δυστυχώς δεν προσέξαμε τόσο».
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Αγία Σοφία: Μετά τους Ταλιμπάν, η Χαμάς
-Τι συμβολίζει για τον Δυτικό κόσμο η Αγιά Σοφιά, και κατ’ επέκταση για όλο τον κόσμο η μετατροπή της σε τζαμί;
«Αυτὴ νομίζω είναι ερώτηση που θὰ μπορούσε να απασχολήσει ολόκληρο συνέδριο. Δυστυχώς, ἡ θέση της Αγίας Σοφίας στην παγκόσμια συνείδηση δεν είναι ισάξια της ιστορικής της σημασίας. Αυτὸ οφείλεται σε πολλοὺς καὶ διάφορους λόγους που συνδέονται με τὴν πρόσληψη του Βυζαντίου γενικότερα στην (κυρίως) Δυτική ιστορική συνείδηση. Περίπλοκο θέμα. Επίσης σημαντικό, καὶ ίσως λιγότερο προσεγμένο, είναι το θέμα της πρόσληψης του Βυζαντίου απὸ τοὺς ίδιους τους Τούρκους. Εχει σημασία η εξαιρετικά δύσκολη θέση που βρέθηκαν Τούρκοι συνάδελφοι, πόσω μάλλον μετά την απόφαση της Διεθνούς Ενωσης Βυζαντινών Σπουδών όχι απλώς ν᾽ αναβάλει το προγραμματισμένο διεθνὲς συνέδριο στην Κωσταντινούπολη αλλὰ να μην το κάνουμε καν στὴν Τουρκία».
-Η Αγιά Σοφιά αποτελεί κορυφαίο μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Σας τρομάζει η ευκολία με την οποία «παρακάμπτεται» η UNESCO;
«Αυτὸ δὲν πρέπει να μας εκπλήσσει. Λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν τὶ εἶναι ἡ UNESCO, η ὁποία ἀπὸ την πλευρά της δεν έχει σημαντικὰ μέσα επιρροής».
-Ποια είναι η πιο συχνή ερώτηση που σας ρωτούν οι φοιτητές ή οι συνάδελφοί σας για το θέμα αυτό;
«Οπως μπορείτε να φαντασθείτε, οι συνθήκες στην Ἀμερικὴ δεν επιτρέπουν άλλα θέματα πέραν της καταστροφικής πανδημίας και των επικείμενων εκλογών. Δεν ἔχω δεῖ οὔτε ένα δελτίο όπου αναφέρεται το θέμα. Βέβαια το ότι παραμένουν κλειστὰ τὰ πανεπιστήμια σημαίνει πώς δεν υπάρχει καν ευκαιρία να αναφερθούμε στο ζήτημα».
