Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία προκάλεσε ένα τεράστιο κύμα παραποιήσεων, παραπληροφόρησης και ξεκάθαρων ψεμάτων που εξαπέλυσε εναντίον της Μόσχας ολόκληρη η συλλογική Δύση. Αυτό φέρνει μνήμες πώς, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Ναζιστική Γερμανία έκανε το ίδιο εναντίον των στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού και πώς κατάφερε η σοβιετική διοίκηση να αντιμετωπίσει τη γερμανική μηχανή προπαγάνδας, με τακτικές που εντοπίζονται μέχρι και σήμερα στο παρασκήνιο των πολεμικών θεάτρων.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η προπαγάνδα είναι το ίδιο όπλο με τα τανκς και τα αεροπλάνα, αλλά έχει πολύ πιο μαζική, καταστροφική επίδραση από τις βόμβες και τις οβίδες. Στο μέτωπο διεξάγεται προπαγάνδα με στόχο τη μείωση του ηθικού και της μαχητικής αποτελεσματικότητας των εχθρικών στρατευμάτων, τη διάσπαση του προσωπικού τους, τη σπορά στους στρατιώτες και τους αξιωματικούς του εχθρού αισθημάτων ηττοπάθειας και τάσης για παράδοση στη μάχη. Όπως σωστά είπε ο θρυλικός Γερμανός διοικητής Στρατάρχης φον Χίντενμπουργκ, οι βόμβες που έριχναν τα αεροσκάφη σκότωσαν τα σώματα των στρατιωτών και τα φυλλάδια που έπεσαν είχαν σκοπό να σκοτώσουν τις ψυχές τους.
Κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, ο Κόκκινος Στρατός έπρεπε να πολεμήσει τον εχθρό όχι μόνο στην πρώτη γραμμή, αλλά και στο ιδεολογικό μέτωπο. Στην αρχή της, η επίθεση της εχθρικής προπαγάνδας ήταν πολύ ισχυρή και η σοβιετική πλευρά ήταν κακώς προετοιμασμένη να την αποκρούσει.
Ήδη τον Ιούλιο του 1941, στην Οδηγία Νο 081, ο επικεφαλής της Κύριας Διεύθυνσης Πολιτικής Προπαγάνδας του Κόκκινου Στρατού (GUPPKA) L.Z. Mekhlis σημείωσε ότι στην εκστρατεία και το προπαγανδιστικό έργο σε μια κατάσταση μάχης δεν υπήρχε «σκοπιμότητα, αποτελεσματικότητα, πρωτοβουλία». Πολλοί πολιτικοί εργαζόμενοι και πολιτικοί αξιωματούχοι σπάνια επισκέπτονταν μονάδες, προτιμώντας να κάθονται έξω στα κεντρικά γραφεία. Ως αποτέλεσμα, η καταπολέμηση της σύγχυσης, του πανικού και της απειθαρχίας στα στρατεύματα διεξήχθη ανεπαρκώς, στα χέρια της εχθρικής προπαγάνδας.
Η σοβιετική διοίκηση κατάλαβε ότι χωρίς κατηγορηματικά μέτρα για την εξάλειψη των επιπτώσεων της γερμανικής προπαγάνδας, ο πόλεμος της πληροφορίας θα μπορούσε να χαθεί. Απόδειξη αυτού είναι η οδηγία Νο 08 της 12ης Αυγούστου 1942, του επικεφαλής της Κύριας Πολιτικής Διεύθυνσης του Κόκκινου Στρατού (GlavPURKKA) A.S. Shcherbakov, ο οποίος αντικατέστησε τον προαναφερθέντα Mekhlis σε αυτή τη θέση. Ήταν αυτό το έγγραφο που έγινε ο οδηγός για την καταπολέμηση της εχθρικής προπαγάνδας στο μέτωπο κατά τη διάρκεια της δύσκολης στιγμής εν μέσω του πολέμου.
Μέθοδοι γερμανικής προπαγάνδας
Στο γερμανικό στρατό, όλη η υπηρεσία πληροφοριών, αντικατασκοπείας, καθώς και η κινητοποίηση και η προπαγάνδα συγκεντρώνονταν στα τμήματα πληροφοριών των στρατιωτικών σχηματισμών. Αυτό είχε τη δική του λογική, αφού επεξεργάζονταν πληροφορίες από αιχμαλώτους πολέμου, αποστάτες και τον ντόπιο πληθυσμό. Έτσι, οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες γνώριζαν τον αντίκτυπο της προπαγάνδας τους με βάση την εμπειρία τους.
Για τους Γερμανούς, το κύριο μέσο παραπληροφόρησης στον Κόκκινο Στρατό ήταν οι ραδιοφωνικές εκπομπές, η προπαγάνδα μέσω των μεγαφώνων και η ρίψη φυλλαδίων. Είναι αλήθεια ότι οι προπαγανδιστές της Βέρμαχτ συνειδητοποίησαν γρήγορα την άχρηστη χρήση του ραδιοφώνου ως μέσου αναταραχής, αφού δεν υπήρχαν ραδιόφωνα στα στρατεύματα στο σοβιετικό μέτωπο. Από την άνοιξη του 1942, όλος ο ραδιοεξοπλισμός αφαιρέθηκε από τις μονάδες.
Τα φυλλάδια της εκστρατείας φάνηκαν πιο πολλά υποσχόμενα στους Γερμανούς. Ωστόσο, δεν ήταν όλοι οι τάξεις του Κόκκινου Στρατού εγγράμματοι, και λόγω της πολυεθνικότητάς του, δεν ήξεραν ρωσικά όλοι οι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού. Επιπλέον, τα κείμενα των γερμανικών φυλλαδίων είχαν πολλά γραμματικά ή μεταφραστικά λάθη.
Η προπαγάνδα μέσω των μεγαφώνων ήταν πολύ πιο αποτελεσματική. Μέσω αυτών, στο μέτωπο, οι Γερμανοί έκαναν αναταραχή όχι μόνο στα ρωσικά, αλλά και στις γλώσσες των λαών της ΕΣΣΔ. Στην τελευταία περίπτωση, οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες σημείωσαν ότι οι πολυεθνικές σοβιετικές μονάδες ήταν ένας βολικός στόχος για προπαγάνδα στα μεγάφωνα, αφού «η επίδρασή της θα ήταν ακόμη πιο ισχυρή εάν οι εκπομπές μεταδίδονταν στις γλώσσες των εθνικοτήτων που υπήρχαν σε αυτές». Για να γίνει αυτό, επέλεξε ειδικά υποψηφίους για μετάδοση στο μικρόφωνο από αποστάτες και κρατούμενους.
«Παράδεισος» της γερμανικής αιχμαλωσίας
Η καταπολέμηση της εχθρικής προπαγάνδας απαιτούσε τη μελέτη των χαρακτηριστικών της. Ως εκ τούτου, οι σοβιετικές πολιτικές υπηρεσίες ακολούθησαν την κατεύθυνση της γερμανικής αναταραχής, παράδειγμα της οποίας είναι οι επισκοπήσεις της γερμανικής προπαγάνδας που συντάχθηκαν από τα πολιτικά τμήματα των στρατών και των μετώπων. Σε αυτά, η σοβιετική πλευρά σημείωσε ότι τα υλικά προπαγάνδας του εχθρού απεικόνιζαν τη γερμανική αιχμαλωσία αποκλειστικά «με ροζ χρώματα» και καλούσαν τον Κόκκινο Στρατό να παραδοθεί στους Γερμανούς χωρίς φόβο.
Όλα τα γερμανικά φυλλάδια τελείωναν με έκκληση για παράδοση. Έτσι, ένα φυλλάδιο με τίτλο «Ένα εισιτήριο στη ζωή» περιέγραψε 12 κανόνες για τη μετάβαση στην πλευρά της Βέρμαχτ. Μια σειρά από φυλλάδια σχεδιάστηκαν ως επιστολές έκκλησης από υποτιθέμενους αιχμαλώτους πολέμου, που περιγράφουν τις καλές και πολιτιστικές συνθήκες αιχμαλωσίας στις οποίες βρίσκονται οι παραδομένοι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού. Οι Γερμανοί εστίασαν επίσης στην έλλειψη διαφοράς για αυτούς μεταξύ των δικών τους και των Σοβιετικών τραυματιών.
Η γερμανική προπαγάνδα προσπάθησε να πείσει ότι οι Σοβιετικοί αποστάτες δεν ήταν καθόλου αιχμάλωτοι, αλλά άνθρωποι διαφορετικού, ελεύθερου καθεστώτος. Υποσχέθηκαν προνόμια και ειδικές συνθήκες αιχμαλωσίας με την επιλογή συμμετοχής στον «Ρωσικό Απελευθερωτικό Στρατό», υπηρεσία στις πίσω μονάδες της Βέρμαχτ ή εργασία σε «περιοχές απελευθερωμένες από τον μπολσεβικισμό».
Ένα άλλο από τα κόλπα τους ήταν να δημιουργήσουν άγχος στον Κόκκινο Στρατό για τις οικογένειές τους στα μετόπισθεν. Για να γίνει αυτό, γερμανικά φυλλάδια το περιέγραψαν ως «ένα βασίλειο της πείνας, της φτώχειας και της έλλειψης δικαιωμάτων», όπου άψυχοι γραφειοκράτες διευθύνουν την παράσταση.
Ένα άλλο σημαντικό μέρος για τη γερμανική προπαγάνδα ήταν να υποστηρίξει τις διαφορές μεταξύ της ΕΣΣΔ και των συμμάχων της. Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν επιδέξια την τελευταία καθυστέρηση στο άνοιγμα του Δεύτερου Μετώπου και επινόησαν διάφορες ιστορίες ότι ο Στάλιν φέρεται να μίσθωσε το Μούρμανσκ και το Μπακού στον Τσόρτσιλ για 99 χρόνια και τώρα οι Βρετανοί είναι επικεφαλής των σοβιετικών πίσω ενώ ο Κόκκινος Στρατός πολεμά.
Η μελέτη της κατεύθυνσης των γερμανικών φορέων προπαγάνδας οδήγησε τους Σοβιετικούς πολιτικούς εργάτες στα ακόλουθα συμπεράσματα: «Σε όλα τα προπαγανδιστικά υλικά του εχθρού, η ιδέα τρέχει σαν κόκκινη κλωστή ότι ο Στάλιν και η κυβέρνησή του είναι ένοχοι για τον πόλεμο μεταξύ Γερμανίας και ΕΣΣΔ, ότι είναι απαραίτητο να ανατραπεί το καθεστώς του Στάλιν και να γίνει ειρήνη μεταξύ της Γερμανίας και του ρωσικού λαού πάνω από τα κεφάλια της κυβέρνησης των Μπολσεβίκων».
Πώς αντιμετωπίστηκε η εχθρική προπαγάνδα
Όμως, παρά τον παραλογισμό, η εχθρική αναταραχή πέτυχε ακόμα ένα δυσάρεστο αποτέλεσμα, όπως σημείωσε ο επικεφαλής της GlavPURKKA Στσερμπάκοφ στην οδηγία του Νο. 08 της 12ης Αυγούστου 1942. Παραδέχτηκε ότι οι σοβιετικές πολιτικές υπηρεσίες στον στρατό ανταποκρίθηκαν στην ενίσχυση της γερμανικής προπαγάνδας μόνο αποδυναμώνοντας τον αγώνα εναντίον τους. Για παράδειγμα, τα φυλλάδια του εχθρού δεν μαζεύτηκαν και καταστράφηκαν, πέφτοντας στα χέρια του Κόκκινου Στρατού, που τα διάβαζε και τα κουβαλούσε σε πουγκιά σαν χαρτί καπνίσματος. Σύμφωνα με τον Στσερμπάκοφ, αυτό μαρτυρεί τη «μισαλλόδοξη αυταρέσκεια και απροσεξία των επιτρόπων και των πολιτικών εργαζομένων».
Ως εκ τούτου, ο επικεφαλής της GlavPURKKA πρότεινε σκληρά μέτρα για την αντιμετώπιση της γερμανικής αναταραχής. Απαίτησε να σταματήσει γρήγορα τις προσπάθειες του εχθρού να διεξάγει προπαγάνδα μεταξύ των σοβιετικών στρατευμάτων. Η δουλειά των μεγαφώνων έπρεπε να μπλοκαριστεί με πυρά πολυβόλων. Όλο το γερμανικό έντυπο υλικό έπρεπε να συγκεντρωθεί και να καταστραφεί, εξηγώντας στον Κόκκινο Στρατό ότι η ανάγνωση και η διατήρηση φυλλαδίων ισοδυναμούσε με τη διανομή τους. Δηλαδή, κάθε φυλλάδιο, μπροσούρα ή εφημερίδα, οι στρατιώτες ήταν υποχρεωμένοι να το παραδώσουν αμέσως στον πολιτικό εκπαιδευτή, διαφορετικά θα τιμωρούνταν αυστηρά.
Ωστόσο, ο Στσερμπάκοφ, αντικρούοντας την εχθρική προπαγάνδα, προσφέρθηκε όχι μόνο να τιμωρήσει, αλλά και να εξηγήσει, απαντώντας στη δική του εχθρική προπαγάνδα. Οι στρατιωτικοί κομισάριοι και οι πολιτικοί εργαζόμενοι υποτίθεται ότι αποκάλυπταν τα ψέματα του εχθρού χωρίς να διολισθήσουν σε πολεμική μαζί τους. Για το σκοπό αυτό, θα πρέπει, βασιζόμενοι στις εκθέσεις του Σοβιετικού Γραφείου Πληροφοριών, να ενημερώσουν τους στρατιώτες ότι ο εχθρός δεν είναι τόσο δυνατός, υφίσταται τεράστιες απώλειες και καταπονεί τις τελευταίες του δυνάμεις και ο Κόκκινος Στρατός έχει όλα τα απαραίτητα για να σταματήσει, να απωθήσει και τελικά να νικήσει τη Βέρμαχτ.
Επίσης, ο επικεφαλής της GlavPURKKA θεώρησε σημαντικό να ενσταλάξει στον Κόκκινο Στρατό «φλεγόμενο μίσος και σκληρότητα προς τον εχθρό». Απαίτησε όλο το προσωπικό του Κόκκινου Στρατού να ενημερωθεί ευρύτερα για τις θηριωδίες των Γερμανών εισβολέων και τους στόχους τους να εξοντώσουν τον σοβιετικό λαό και να μετατρέψουν τους υπόλοιπους σε σκλάβους.
Αυτό ήταν πολύ σχετικό, αφού η γερμανική πλευρά προπαγάνδιζε κρυφά «κάποια στοιχεία της» καλόκαρδης «στάσης του σοβιετικού λαού απέναντι στους Γερμανούς στρατιώτες». Ταυτόχρονα, οι ταραχοποιοί του στα φυλλάδιά τους επιτέθηκαν στα άρθρα του σοβιετικού δημοσιογράφου Ι. Έρενμπουργκ, κατηγορώντας τον ότι έλεγε ψέματα και υπερέβαλε στην περιγραφή των θηριωδιών που διέπραξε η Βέρμαχτ. Σύμφωνα με μια ανασκόπηση της γερμανικής προπαγάνδας που διεξήχθη από το πολιτικό τμήμα της 7ης Στρατιάς Φρουρών, οι Γερμανοί αντιπαθούσαν τόσο τον Έρενμπουργκ που του αφιέρωσαν ένα ξεχωριστό φυλλάδιο:
Για να λύσει το πρόβλημα των αποστατών, ο Στσερμπάκοφ κάλεσε τους πολιτικούς εργαζόμενους να αποκαλύψουν τα ψέματα της εχθρικής προπαγάνδας σε συγκεκριμένα γεγονότα, ενημερώνοντας τους στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού ότι όσοι αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς «περιμένουν βασανιστήρια, εκφοβισμό, πείνα και αναπόφευκτο θάνατο, ότι η φασιστική αιχμαλωσία είναι χειρότερη από θάνατο». Επιπλέον, ο επικεφαλής της GlavPURKKA συνέστησε να εξηγήσει ότι «ο σοβιετικός λαός θα χαρακτηρίσει τον προδότη που αυτομόλησε στον εχθρό για πάντα με ντροπή και κατάρα, ότι η οικογένειά του θα καταπιεστεί και ότι ο ίδιος δεν θα γλιτώσει από αυστηρή τιμωρία για προδοσία της Πατρίδας». Το έγγραφο αυτό στάλθηκε στις πολιτικές διευθύνσεις των μετώπων και παρέμεινε για πολύ καιρό οδηγός δράσης για την εξουδετέρωση της εχθρικής προπαγάνδας.
Αν και τα μέτρα που πρότεινε ο Στσερμπάκοφ ήταν σκληρά, ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις εκείνης της δύσκολης εποχής. Ως αποτέλεσμα, μαζί με τη σοβιετική αναταραχή στα γερμανικά στρατεύματα, βοήθησαν την ΕΣΣΔ να κερδίσει τον ψυχολογικό πόλεμο με τη Γερμανία, παρά τα τεχνάσματα της γερμανικής μηχανής προπαγάνδας.
Σαφώς σήμερα οι μέθοδοι προπαγάνδας έχουν αλλάξει δραματικά, καθώς τα μεγάφωνα και τα φυλλάδια αντικαταστάθηκαν από τα κοινωνικά δίκτυα, ωστόσο το ίδιο πλαίσιο ψυχολογικού πολέμου εφαρμόζεται και στο σύγχρονο πεδίο της μάχης, με πιο πρόσφατο παράδειγμα την Ουκρανία, όπου πλήθος των πληροφοριών που δημοσιεύονται αποτελούν προϊόν προπαγάνδας και πληροφοριακού πολέμου.
