Η εκστρατεία των Συμμάχων στη χερσόνησο της Καλλίπολης (Απρίλιος 1915-Ιανουάριος 1916) υπήρξε άμεσο επακόλουθο του αδιεξόδου που ανέκυψε στο Δυτικό Μέτωπο με την έναρξη του πολέμου των χαρακωμάτων, μετά την πάροδο των πρώτων εβδομάδων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Βεβαίως, οι απαρχές της εν λόγω εκστρατείας πρέπει να αναζητηθούν στο χαοτικό πολιτικό σκηνικό των Βαλκανίων, όπου κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτιζε η παραπαίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, «ο ασθενής της Ευρώπης», γράφει ο Βαγγέλης Στεργιόπουλος.
Η γεωγραφική θέση της Τουρκίας ήταν καθοριστικής σημασίας, καθώς διαμέσου του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων, της κύριας οδού επικοινωνίας της Ρωσίας με τους συμμάχους της, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, διακινούνταν τα μισά εμπορεύματα που εξήγε η Ρωσία. Ως εκ τούτου, ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τα προαναφερθέντα κράτη να παραμείνει η Τουρκία ουδέτερη σε περίπτωση εχθροπραξιών.
Οι Σύμμαχοι ανησυχούσαν ολοένα και περισσότερο για την πιθανότητα εμπλοκής της Τουρκίας στον πόλεμο, καθώς το φθινόπωρο του 1914, λόγω των επιλογών του Εμβέρ Πασά και του Ταλαάτ Μπέη, η Τουρκία ήταν πλέον σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της Γερμανίας. Τελικά, η Ρωσία, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία επέδωσαν τελεσίγραφο στην τουρκική κυβέρνηση, που έμεινε αναπάντητο. Έτσι, στις 31 Οκτωβρίου 1914 άρχισαν επισήμως οι εχθροπραξίες.
Το σχέδιο επιθέσεως κατά των Δαρδανελλίων ήταν μια ιδέα που είχε γεννηθεί στην πραγματικότητα πριν από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε συνομιλίες μεταξύ του βρετανού υπουργού Στρατιωτικών, Λόρδου Kitchener, και του Πρώτου Λόρδου του Βρετανικού Ναυαρχείου, Ουίνστον Τσώρτσιλ. Αμέσως μετά την έκκληση της Ρωσίας προς τη Μεγάλη Βρετανία να διεξαγάγει επιχείρηση αντιπερισπασμού, το σχέδιο που αφορούσε τα Δαρδανέλλια επανήλθε στο προσκήνιο και συζητήθηκε στο Βρετανικό Πολεμικό Συμβούλιο.
Σύμφωνα με το βρετανικό επιχειρησιακό σχεδιασμό, εφόσον ο Βρετανικός Στόλος εξουδετέρωνε τις πεπαλαιωμένες επάκτιες τουρκικές πυροβολαρχίες και εισχωρούσε στη Θάλασσα του Μαρμαρά, η Ελλάδα (εάν δεν είχε ήδη προσχωρήσει στο στρατόπεδο των Συμμάχων), η Βουλγαρία, ενδεχομένως δε η Ρουμανία και η Ιταλία, θα έπαυαν να τηρούν στάση ουδετερότητας και θα συγκροτούσαν ένα βαλκανικό συνασπισμό κατά της Τουρκίας.
Επιπροσθέτως, η διασφάλιση των Δαρδανελλίων και της Θάλασσας του Μαρμαρά θα επέτρεπε στα ρωσικά πλοία να περάσουν και πάλι από τη Μαύρη Θάλασσα στη Μεσόγειο, κι έτσι θα ήταν δυνατή η παράδοση πολεμικού υλικού στη Ρωσία αφενός και ρωσικών σιτηρών στους Συμμάχους της Δύσης αφετέρου.
Η Ρωσία υποδέχτηκε το βρετανικό σχέδιο με ενθουσιασμό, ενώ η Γαλλία έθεσε μια ναυτική μοίρα υπό τις διαταγές των Βρετανών στο πλαίσιο της σημαντικής επιχείρησης κατά της Κωνσταντινούπολης, που αποτελούσε τον αντικειμενικό σκοπό της Συμμαχικής εκστρατείας.
Η αποστολή της Εκστρατευτικής Δύναμης Μεσογείου σηματοδότησε την έναρξη της πορείας που κατέληξε στην πλέον βαριά στρατιωτική ήττα των Βρετανών καθ’ όλη τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νουν είναι ότι το σχέδιο ήταν κατ’ αρχήν εφαρμόσιμο. Μάλιστα, εάν το εγχείρημα των Συμμάχων είχε ευτυχή κατάληξη, ο αντίκτυπός του στην εξέλιξη του πολέμου θα μπορούσε να είναι τεράστιος, φθάνοντας ακόμη και στην αποτροπή της κατάρρευσης της Αυτοκρατορικής Ρωσίας.
Όμως, κατά την εφαρμογή του σχεδίου ανέκυψαν προβλήματα που οφείλονταν στην έλλειψη ικανοτήτων που επέδειξαν όλοι σχεδόν οι πολιτικοί ηγέτες και οι υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί διοικητές. Η πλέον τραγική παράμετρος της εκστρατείας των Συμμάχων στην Καλλίπολη υπήρξε το γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο διεξήχθη η επιχείρηση υπήρξε αναντίστοιχος της γενναιότητας που επέδειξαν οι άνδρες που θυσιάστηκαν στο βωμό της.
Παρά τις τεράστιες ζημίες που προξένησε στον Τουρκικό Στρατό και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Τουρκίας, η εκστρατεία στη χερσόνησο της Καλλίπολης είχε αναμφίβολα ολέθρια έκβαση για τους Συμμάχους: περίπου μισό εκατομμύριο άνδρες στάλθηκαν στα Δαρδανέλλια, κι από αυτούς οι μισοί περίπου συμπεριελήφθησαν στο μακρύ κατάλογο των απωλειών.
Οι τουρκικές απώλειες ήταν ελαφρώς μεγαλύτερες, λίγο περισσότερες από 250.000. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας που διεξήχθη –όπως αποδείχθηκε τελικά– επί ματαίω, περίπου 87.000 Τούρκοι, 25.000 Βρετανοί, σχεδόν 10.000 Γάλλοι, 7.300 Αυστραλοί, 2.400 Νεοζηλανδοί και 1.700 Ινδοί έχασαν τη ζωή τους.
Η Καλλίπολη σπίλωσε την υπόληψη πολλών, προπάντων εκείνη του Kitchener, ο οποίος απέφυγε την έσχατη ατίμωση λόγω του θανάτου του συνεπεία του τορπιλισμού του βαρέος καταδρομικού HMS Hampshire, αλλά και του Hamilton, διοικητή της Εκστρατευτικής Δύναμης Μεσογείου, ο οποίος ποτέ ξανά δεν άσκησε καθήκοντα διοικητή στο πεδίο της μάχης. Ο Liman von Sanders, επικεφαλής της Γερμανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Τουρκία και υπερασπιστής της χερσονήσου της Καλλίπολης, παρέμεινε διοικητής των τουρκικών δυνάμεων έως την ήττα του από τον Allenby το 1918. Ο Εμβέρ Πασάς εξορίστηκε ύστερα από την κατάρρευση του 1918 και φέρεται να έχασε τη ζωή του πολεμώντας στο Τουρκεστάν το 1922.
Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ κατάφερε να επανακτήσει τη φήμη του και να επανέλθει στη βρετανική κυβέρνηση το 1917. Ο εξαιρετικά δραστήριος Μουσταφά Κεμάλ, η κινητήρια δύναμη της πείσμονος αντίστασης των τουρκικών στρατευμάτων στη χερσόνησο της Καλλίπολης, ανήλθε στο ύπατο αξίωμα ως Κεμάλ Ατατούρκ («Πατέρας των Τούρκων») και κατέστη η πλέον εξέχουσα προσωπικότητα της σύγχρονης Τουρκίας.
Όσα συνέβησαν στην Καλλίπολη διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη μιας νέας εθνικής συνείδησης όχι μόνο στην Τουρκία αλλά και στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, όπου η εκστρατεία σφυρηλάτησε την έννοια της εθνικής ταυτότητας και απέκτησε φήμη που άντεξε στη δοκιμασία του χρόνου.
Η ημέρα κατά την οποία έλαβαν χώρα οι αποβάσεις, η 25η Απριλίου, εορτάζεται ως Ημέρα του Anzac (Australian and New Zealand Army Corps), η πλέον λαμπρή επέτειος της Αυστραλίας. Τοπωνύμια όπως ο Ορμίσκος Anzac, το Μοναχικό Πεύκο (Lone Pine) και ο χώρος αποβάσεως του Lancashire απέκτησαν θρυλικές διαστάσεις.
Η αίσθηση της ματαιότητας επηρέασε όλους όσοι κατάφεραν να βγουν ζωντανοί από το καμίνι της Καλλίπολης. Στη συλλυπητήρια επιστολή του προς τον πατέρα του Edmund Priestman, ο οποίος ανήκε στο 6ο Τάγμα του Συντάγματος The York and Lancaster και έπεσε στον τομέα του Όρμου Suvla, ένας συνάδελφός του αξιωματικός επισήμανε τα εξής: «Λιγοστοί άνδρες της μονάδας μας επέζησαν. Οι γενναιότεροι και οι καλύτεροι έφυγαν».
Εν κατακλείδι, η Καλλίπολη έδωσε την εντύπωση μιας καλώς θεμελιωμένης στρατηγικής σύλληψης, που απέτυχε στην εφαρμογή της εξαιτίας της καταστρεπτικής ανικανότητας της στρατιωτικής ηγεσίας. Ο εσφαλμένος και ακατάλληλος τρόπος με τον οποίον άσκησαν τη διοίκηση οι στρατιωτικοί ηγήτορες των Συμμαχικών δυνάμεων δεν επέτρεψε στους άνδρες τους να επικρατήσουν των αντιπάλων τους, παρά τον ηρωισμό που αυτοί επέδειξαν παντού και πάντοτε.
