Δεκαεπτά άνθρωποι, εκ των οποίων οκτώ γιατροί, ήταν παρόντες κατά τη νεκροψία στο βρετανικό νησί της Αγίας Ελένης. Συντάχθηκαν τουλάχιστον πέντε ιατροδικαστικές εκθέσεις, επιστημονικές εργασίες, άρθρα, βιβλία... Κι όμως η αβεβαιότητα γύρω από τα αίτια του θανάτου του Ναπολέοντα εξακολουθεί να βασιλεύει. Σχεδόν δύο αιώνες μετά τον θάνατό του, στις 5 Μαΐου 1821, σε ηλικία 51 ετών, το ιατρικό ιστορικό του αυτοκράτορα ακόμη προκαλεί έντονες διαμάχες ανάμεσα σε ιστορικούς, γιατρούς και ερευνητές.
Φυματίωση, σύφιλη, επιληψία, έλκος, καρκίνος του στομάχου, ακόμη και δηλητηρίαση με αρσενικό... Σε διάστημα δύο αιώνων, «αρχίζοντας από την έκθεση νεκροψίας, τα απομνημονεύματα των μαρτύρων και άλλα έγγραφα, επίσημα ή λιγότερο επίσημα, εκφράστηκε ανείπωτος αριθμός υποθέσεων σχετικά με τα αίτια του θανάτου του Ναπολέοντα», γράφουν οι ιστορικοί Τιερί Λεντζ και Ζακ Μασέ στον «Θάνατο του Ναπολέοντα (Εκδ. Perrin, 2012). Λεντζ και Μασέ αποδυναμώνουν κυρίως την υπόθεση της «δηλητηρίασης», η οποία γεννήθηκε τη δεκαετία του '60 μετά τις αναλύσεις των μαλλιών του αυτοκράτορα.
Στις 6 Μαΐου 1821, είκοσι ώρες αφότου άφησε την τελευταία του πνοή έπειτα από οκτώ εβδομάδες αγωνίας θανάτου, ο Ναπολέων περνάει στο νυστέρι του Φραντσέσκο Αντομάρτσι. Χειρουργός και έμπειρος ιατροδικαστής από την Κορσική, ο Αντομάρτσι παρακολουθεί τον αυτοκράτορα επί δύο χρόνια. Ο ίδιος ο Ναπολέων είχε ζητήσει να γίνει νεκροψία μετά τον θάνατό του προκειμένου να μάθει ο γιος του, ο βασιλιάς της Ρώμης, αν υπήρχε περίπτωση να «κληρονομήσει» κάποιον όγκο.
Εξόριστος από το 1815 στην Αγία Ελένη, αυτό το μικρό ηφαιστειογενές νησί του Νότιου Ατλαντικού, ο αυτοκράτορας που παραπονιόταν συχνά για πόνους στο στομάχι είχε εμμονή με την ιδέα μιας κληρονομικής ασθένειας. Ο πατέρας του είχε πεθάνει από καρκίνο του στομάχου προτού κλείσει τα 40.
Η πρώτη έκθεση του Αντομάρτσι, με ημερομηνία 8 Μαΐου, είναι σχετικά σύντομη και αποτελείται από δεκαέξι σημεία. Το περιεχόμενό της περιλαμβάνεται στο βιβλίο των γιατρών Ρολάν Ζακ και Μπαστιάν Ζαντέλ «Ο Ναπολέων στην Αγία Ελένη. Μελέτη των παθολογιών και των αιτιών του θανάτου του» (Εκδ. Le Publier, 2005). Η καρδιά και οι πνεύμονες βρέθηκαν σε καλή κατάσταση, ενώ για το ήπαρ σχολιάζεται πως ανιχνεύθηκε «συμφόρηση», καθώς και ότι «το μέγεθός του ήταν μεγαλύτερο από το φυσιολογικό». Το στομάχι είναι επίσης «εν μέρει γεμάτο με μια σκουρόχρωμη υγρή ουσία με έντονη και δυσάρεστη οσμή», ενώ αποτελεί έδρα «ενός πολύ εκτεταμένου καρκινικού έλκους», με «άνοιγμα» (διάτρηση) 6 χιλιοστών. Οι άλλες δύο ιατροδικαστικές εκθέσεις, οι οποίες συντάχθηκαν τις αμέσως επόμενες ημέρες μετά τη νεκροψία - η μία υπογράφτηκε από πέντε βρετανούς γιατρούς, η άλλη από τον αναπληρωτή διοικητή της Αγίας Ελένης - είναι συναφείς με την έκθεση του Αντομάρτσι.
Την εποχή εκείνη, οι διαγνώσεις βασίζονται αποκλειστικά στη μακροσκοπική εξέταση - διά γυμνού οφθαλμού - των ιστών. Στην περίπτωση του Ναπολέοντος, τα πράγματα μοιάζουν ξεκάθαρα: πρόκειται για ασθένεια του στομάχου, παρότι δεν είναι δυνατό να επιβεβαιωθεί εάν πρόκειται για καρκίνο ή για έλκος.
Αργότερα όμως συντάσσονται δύο νέες ιατροδικαστικές εκθέσεις, οι οποίες σπέρνουν αμφιβολίες. Την πρώτη υπογράφει ο βρετανός χειρουργός Γουόλτερ Χένρι, το 1823. Είναι η μοναδική έκθεση η οποία περιγράφει μια θηλυπρεπή πλευρά του αυτοκράτορα. «Το πέος, οι όρχεις ήταν πολύ μικρά. Το σύνολο του γεννητικού μηχανισμού θα μπορούσε να ερμηνεύσει την απουσία της σεξουαλικής επιθυμίας και της αγνότητας που λένε ότι χαρακτήριζαν τον θανόντα», επισημαίνει. Επινόηση ενός Βρετανού προκειμένου να γελοιοποιήσει μετά θάνατον έναν νικημένο εχθρό ή μήπως η πραγματικότητα που επισκιάστηκε από τη σεμνότητα των λοιπών γιατρών; Αυτά τα γυναικεία χαρακτηριστικά, τα οποία ο ίδιος ο Ναπολέων φαίνεται να διασκέδαζε, οδήγησαν στην υπόθεση ενός αδενώματος στην υπόφυση του εγκεφάλου.
Αυτή όμως που εγείρει τα περισσότερα ερωτηματικά είναι η δεύτερη έκθεση του Αντομάρτσι, την οποία υπογράφει το 1825. Φαινομενικά είναι πολύ πιο περιεκτική, λεπτομερής, λογοτεχνική. Περιέχει επίσης μία κρανιολογική ανάλυση του ασθενούς, ο οποίος - υποστηρίζει ο Αντομάρτσι - δεν του είχε δώσει την άδεια να του τεμαχίσει το κεφάλι. Το πιο ανησυχητικό όλων ίσως είναι η εμφάνιση βλαβών οι οποίες δεν υπήρχαν στην πρώτη έκθεση ή περιγράφονταν διαφορετικά: ο πνεύμονας ο οποίος το 1821 χαρακτηριζόταν φυσιολογικός έγινε φυματιώδης, οι βλάβες στο στομάχι και στο υπογάστριο περιγράφονται πολύ πιο αναλυτικά…
Τελικά, από τι πέθανε ο Ναπολέων; Οι περισσότεροι ειδικοί έχουν απορρίψει το σενάριο της δηλητηρίασης από αρσενικό και κλίνουν προς τον φυσικό θάνατο. Αυτό στο οποίο σίγουρα διαφωνούν είναι οι συνθήκες του θανάτου. Το στομάχι του Ναπολέοντος, όπως και η καρδιά του, φυλάσσονται σε βάζο ανάμεσα στα πόδια του. Μοιάζει ωστόσο απίθανο να ανοίξει ξανά ο τάφος του στην Πλατεία των Απομάχων από το 1840, για να κινηθεί εκ νέου μια ιατροδικαστική εξέταση.
