Η περίπλοκη σχέση Ρωσίας-Τουρκίας, με βαθιές ιστορικές ρίζες, επηρέασε παραδοσιακά την κατάσταση ασφάλειας στην Ευρώπη. Και οι δύο δυνάμεις υποστηρίζουν αντίθετες παρατάξεις σε τρία γεωστρατηγικά θέατρα και διατηρούν τις διαφορές τους με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ευρωπαϊκές δυνάμεις στην ανατολική Μεσόγειο. Ακόμα κι έτσι, κατάφεραν να αναπτύξουν μια μορφή κατανόησης, την οποία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «συνεργατική αντιπαράθεση», από την οποία επωφελούνται και που σκοπεύουμε να αναλύσουμε σε αυτό το άρθρο, καθώς και τις πιθανές συνέπειές της για την ευρωπαϊκή ήπειρο.
Εάν υπάρχει ένα πράγμα που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ Ρωσίας, Τουρκίας και Ευρώπης, είναι μια μακροχρόνια αμοιβαία αλληλεπίδραση αγάπης-μίσους με βαθιές ιστορικές ρίζες. Η διμερής σχέση μεταξύ των δύο χωρών βιώνει μια σύνθετη και προβληματική συνεργασία-αντιπαράθεση τα τελευταία χρόνια, με σημαντικό αντίκτυπο στις διάφορες κρίσεις που εκτυλίσσονται στη γεωστρατηγική γειτονιά της Ευρώπης. Είναι εντυπωσιακό ότι, παρά το γεγονός ότι υπέφερε σημαντικά από την πανδημία τόσο κοινωνικά όσο και οικονομικά, καθένα από αυτά τα κράτη αντέδρασε διαφορετικά στην πανδημία: η Ρωσία περιορίζει την εξωτερική της δραστηριότητα, ενώ η Τουρκία την έχει αυξήσει σημαντικά, από τη Λιβύη στον Καύκασο. Αλλά το κοινό χαρακτηριστικό και των δύο εξωτερικών πολιτικών είναι ότι χρησιμοποιούνται ως προβολές εκτός των συνόρων τους για να εξουδετερώσουν τα εσωτερικά προβλήματα, ενισχύοντας την εικόνα των αντίστοιχων ηγετών τους μέσω των επιτυχιών της εξωτερικής πολιτικής.
Μια σύνθετη σχέση
Για να αναλύσουμε τη σχέση Ρωσίας-Τουρκίας, ίσως είναι χρήσιμο να ξεκινήσουμε με οικονομικές ανταλλαγές, καθώς αυτές βοηθούν στην αποσαφήνιση των αμοιβαίων συμφερόντων.
Οι ρωσικές εξαγωγές στην Τουρκία το 2019 ήταν περίπου 17,75 δισεκατομμύρια δολάρια και οι εισαγωγές της περίπου 3,45 δισεκατομμύρια δολάρια Αύξηση 2,5% σε σύγκριση με το 2018 και χαμηλότερη από τα 31 δισεκατομμύρια που επιτεύχθηκε το 2014, πριν από τη σοβαρή σύγκρουση μεταξύ των δύο δυνάμεων για την κατάρριψη του ρωσικού βομβαρδιστικού στη Συρία το 2015. Ο μόνος τομέας που γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη είναι ο τουρισμός, με περισσότερα από 7 εκατομμύρια Ρώσοι τουρίστες επισκέπτονται την Τουρκία κάθε χρόνο, καθιστώντας τη Ρωσία έναν από τους μεγαλύτερους επισκέπτες στη χώρα της Μεσογείου πριν από την πανδημία.
Μια σημαντική πτυχή που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η σταδιακή μείωση της εξάρτησης της Τουρκίας από τις προμήθειες ρωσικού φυσικού αερίου. Η επιβράδυνση της τουρκικής οικονομίας, καθώς και η ανάπτυξη υποδομών υγροποιημένου φυσικού αερίου, έχει επιταχύνει την τάση των τελευταίων ετών προς τη μείωση των ρωσικών εισαγωγών φυσικού αερίου. Ενώ κάποτε η Gazprom προμήθευε έως και το 52% των τουρκικών εισαγωγών φυσικού αερίου, σχεδιάζοντας ακόμη και την επέκταση του εφοδιασμού με την κατασκευή του αγωγού TurkStream, αυτό μειώθηκε στο 33% το 2019, υπέρ του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο έγινε ο κύριος προμηθευτής. Επιπλέον, τα πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα εξερεύνησης φυσικού αερίου στη Μαύρη Θάλασσα θα μπορούσαν να καταστήσουν δυνατή την πλήρη εξάλειψη της εξάρτησης της Τουρκίας από το ρωσικό αέριο.
Συνεπώς, η συνεργασία στην κατασκευή του πυρηνικού σταθμού Akkuyu από τη ρωσική εταιρεία Rosatom παραμένει ένα από τα σημαντικότερα αμοιβαία οικονομικά έργα, κόστους περίπου 20 δισεκατομμυρίων δολαρίων, με πλήρη λειτουργία προγραμματισμένη για το 2023.
Αυτή η εικόνα αποκαλύπτει οικονομικές σχέσεις που δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρές, βρίσκονται σε παρακμή και μπορεί να υποδηλώνουν κάποια μείωση του ενδιαφέροντος της Τουρκίας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Κομισιόν: «Ο Ευρωστρατός δεν είναι προς το παρόν στην ατζέντα»
Το συριακό σενάριο
Η Συρία είναι αναμφίβολα η αρένα με τον μεγαλύτερο κίνδυνο σύγκρουσης μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, αλλά είναι ενδιαφέρον ότι είναι η περιοχή όπου κατάφεραν για πρώτη φορά να δημιουργήσουν ένα συγκεκριμένο στυλ ''ασταθούς'' συνεργασίας. Η ρωσική επέμβαση από τον Σεπτέμβριο του 2015 απέτρεψε την ανατροπή του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Άσαντ, που ήταν (και εξακολουθεί να είναι) ο στόχος της Τουρκίας. Έτσι ήταν εκπληκτικό το γεγονός ότι το 2016 ο Πούτιν κατόρθωσε να φέρει τον Ερντογάν σε τριμερή συνάντηση με το Ιράν (το λεγόμενο σχήμα «Αστάνα»), το οποίο ωστόσο δεν κατέστη δυνατό τον Φεβρουάριο του 2019, αν και αυτό το φόρουμ παραμένει ενεργό σε διάφορα επίπεδα, όπου είναι είναι σε θέση να σχεδιάσει λύσεις μικρής κλίμακας. Το γεγονός είναι ότι αυτή η συνάντηση έθεσε τις βάσεις για έναν συμβιβασμό τον Οκτώβριο του 2019 σχετικά με τον έλεγχο της ζώνης, ο οποίος, αν και δεν ικανοποίησε κανένα από τα μέρη, παραμένει στη θέση του και ασταθής παρά τις παραβιάσεις. Όταν η Τουρκία αύξησε σημαντικά τη συμμετοχή της στη συριακή σύγκρουση, μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ το 2015, το καθεστώς Άσαντ δεν είχε άλλη επιλογή παρά να ρίξει τον εαυτό του στην αγκαλιά της Ρωσίας, καθώς το Ιράν δεν είχε την ικανότητα να αντιμετωπίσει την Τουρκία. Έτσι, η τουρκική εμπλοκή επέτρεψε στη Μόσχα να κυριαρχήσει στο συριακό καθεστώς, έστω και έμμεσα, μειώνοντας την ιρανική επιρροή. Με τη σειρά τους, άλλοι περιφερειακοί παράγοντες όπως η Σαουδική Αραβία σταδιακά έχασαν την επιρροή τους, όπως και η δυτική διπλωματία, καθιστώντας την Άγκυρα την κυρίαρχη δύναμη που υποστηρίζει τις συριακές δυνάμεις της αντιπολίτευσης. Επομένως, λόγω της επιτυχούς στρατιωτικής επέμβασης της Ρωσίας, ένοπλες ομάδες ανταρτών γνωρίζουν ότι η επιβίωσή τους εξαρτάται από την τουρκική υποστήριξη.
Λιβύη και Νότος Καύκασος
Προς το τέλος του 2019, η Τουρκία αποφάσισε να αυξήσει τη συμμετοχή της στη Λιβύη στέλνοντας στρατιωτικούς συμβούλους, Σύρους μισθοφόρους (υπάρχει επίσης υποψία για τουρκική παραστρατιωτική παρουσία) και ένοπλα μη επανδρωμένα αεροσκάφη για την υποστήριξη της κυβέρνησης του ΟΗΕ και της ΕΕ. Στην απέναντι πλευρά βρίσκονται οι δυνάμεις του στρατάρχη Χάφταρ, που υποστηρίζονται από τα ΗΑΕ, την Αίγυπτο, τη Ρωσία και τη Γαλλία.
Και πάλι μπορούμε να δούμε το μοτίβο με το οποίο η αποφασιστική παρέμβαση του ενός προς υποστήριξη της μιας παράταξης ενισχύει τη σημασία της υποστήριξης της άλλης παράταξης για την άλλη πλευρά. Η ένταση της τουρκικής υποστήριξης σταμάτησε την επίθεση του Χάφταρ, αναγκάζοντάς τον να αναζητήσει περαιτέρω υποστήριξη από τη Μόσχα, η οποία αντέδρασε στέλνοντας μισθοφόρους από τη Συρία και τη Βάγκνερ και σύγχρονα οπλικά συστήματα (συμπεριλαμβανομένων των μαχητικών MIG-29 και βομβαρδιστικών Su-24) μαζί με εκπαιδευμένο προσωπικό. Το αποτέλεσμα ήταν το πάγωμα της σύγκρουσης, στην οποία η Τουρκία και η Ρωσία συνέβαλαν για άλλη μια φορά στο να γίνουν οι δυνάμεις με τη μεγαλύτερη επιρροή σε μια σύγκρουση σε μια τρίτη χώρα, ευνοούμενη επίσης από την παθητικότητα των ΗΠΑ και τις ενδοευρωπαϊκές διαιρέσεις. Εάν η Ρωσία εγκατασταθεί σταθερά στο έδαφος της Λιβύης (έχει ήδη βάσεις στην Ταρτούς και τη Λατάκια), είτε πρόκειται για ναυτική βάση στη Βεγγάζη είτε για αεροπορική βάση στο Τομπρούκ (την οποία θα μπορούσε να μοιραστεί, γιατί όχι, με την Κίνα10), αυτό θα ενισχύσει σημαντικά την θέση της στην κεντρική και ανατολική Μεσόγειο.
Εν τω μεταξύ, μπορούμε επίσης να δούμε το ίδιο μοντέλο συνεργατικής, αμοιβαία επωφελούς αντιπαράθεσης στην πρόσφατη αναβίωση της σύγκρουσης του Ναγκόρνο Καραμπάχ μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας. Η αποτυχία της πλατφόρμας της Ομάδας Μινσκ του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) να δημιουργήσει μια διαπραγματευτική διευθέτηση είναι το φόντο που ώθησε το Αζερμπαϊτζάν να ξεκινήσει την τελευταία επιτυχημένη επίθεσή του, καταλαμβάνοντας ένα μεγάλο μέρος εδαφών στην περιοχή, υποστηριζόμενο έντονα από την Τουρκία με στρατιωτικούς συμβούλους και υπερσύγχρονο εξοπλισμό όσον αφορά τα drones, τα συστήματα επικοινωνιών και τους αισθητήρες, και προκαλώντας βαριά ήττα στις αρμενικές δυνάμεις.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Κόβει την ανάσα το νέο ρωσικό ZALA: Drone με οπτικό σύστημα υψηλής ευκρίνειας στη Συρία (βίντεο)
Επιπτώσεις για την Ευρώπη
Η ΕΕ θα μπορούσε να αναπτύξει στρατηγικές επιλογές που θα περιόριζαν την ικανότητα ελιγμών της Τουρκίας στις εξωτερικές υποθέσεις, αναγκάζοντας έτσι την Άγκυρα να συνεργαστεί περισσότερο σε ζητήματα όπως η μετανάστευση και το Κυπριακό. Για το σκοπό αυτό, θα πρέπει κανείς να είναι πιο συνειδητοποιημένος και ρεαλιστής για τη φύση της de facto συνεργατικής αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας.
Αν και το μοντέλο συνεργασίας Ρωσίας-Τουρκίας έχει δείξει τη χρησιμότητά του, μετατρέποντας τις εμπόλεμες ζώνες σε παγωμένες συγκρούσεις που ωφελούν και τους δύο παράγοντες, αυτό μπορεί να έχει τα όριά του. Στη Λιβύη, η διαδικασία συμφιλίωσης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην υποστήριξη που έλαβε από την Άγκυρα και τη Μόσχα, η οποία υποστηρίχθηκε επίσης από τον ΟΗΕ, καθώς και από τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Ιταλία. Η παρέμβαση ισχυρών διεθνών παραγόντων και οργανισμών θα μπορούσε να αποδυναμώσει τον έλεγχο που ασκούν η Άγκυρα και η Μόσχα, υπονομεύοντας το ρωσικό-τουρκικό μονοπώλιο σε ορισμένες γεωγραφικές περιοχές. Αυτή η κατάσταση θα μπορούσε να οδηγήσει τον Ερντογάν να σκεφτεί ότι η ευθυγράμμιση με τους Ευρωπαίους συμμάχους του θα μπορούσε να του προσφέρει πιο διαρκή επιρροή στις ζώνες σύγκρουσης και καλύτερες επιλογές για να κερδίσει με την ειρήνη, αντί να ελέγχει απλώς τη σύγκρουση, αν και αυτό θα απαιτούσε πρώτα να χαράξει μια κοινή στρατηγική με τις εμπλεκόμενες χώρες, κάτι που φαίνεται δύσκολο να επιτευχθεί.
Συμπεράσματα
Τα τελευταία χρόνια γίναμε μάρτυρες της εξέλιξης της αμφίσημης ρωσοτουρκικής σχέσης, η οποία, αν και δεν είναι ακόμη στρατηγική, αποδίδει καρπούς και για τις δύο πλευρές. Ενώ έχουμε δει πώς συρρικνώνονται οι οικονομικοί δεσμοί, κυρίως οι ρωσικές εξαγωγές φυσικού αερίου στην Τουρκία και η έλλειψη προσωπικής συγγένειας μεταξύ των δύο ηγετών, αυτό δεν τους εμπόδισε να αναπτύξουν έναν αμοιβαία αποδεκτό τρόπο συνεργασίας, παρά την υποστήριξη των αντιτιθέμενων παρατάξεων σε διάφορα γεωστρατηγικά θέατρα.
Ακόμα κι έτσι, οι δυτικοί πολιτικοί και διπλωμάτες θα πρέπει να αναζητήσουν κίνητρα για να διερευνήσουν ευκαιρίες για να εμβαθύνουν τη ρήξη μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας. Η Λιβύη φαίνεται να είναι το πιο ελπιδοφόρο και ιδιαίτερα ελκυστικό σενάριο για την Ιταλία. Όμως, όταν πρόκειται για την ΕΕ, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η πιθανότητα δημιουργίας μιας κοινής θέσης εξωτερικής πολιτικής είναι πάντα δύσκολη, κάτι που είναι ιδιαίτερα σαφές στην περίπτωση της Λιβύης, όπου η Γαλλία και η ΕΕ υποστηρίζουν διαφορετικές παρατάξεις. Εάν όμως η Ευρώπη δεν αναλάβει πιο δεσμευμένη δράση στη Λιβύη, πέρα από την αποστολή θαλάσσιας παρακολούθησης, θα υποβιβαστεί στο να παραμείνει απλός παρατηρητής μιας κατάστασης που ελέγχεται εκ των πραγμάτων από την Τουρκία και τη Ρωσία σε μια περιοχή της Μεσογείου μεγάλης σημασίας για την Ένωση.
Από την άλλη πλευρά, η ικανότητα της ΕΕ να επηρεάσει τον Καύκασο είναι πολύ περιορισμένη, πέρα από τη βοήθεια οικονομικής ανάπτυξης και τη μακρινή πιθανότητα ένταξης της Γεωργίας στην Ένωση. Στην περίπτωση της Συρίας, οι Βρυξέλλες είναι αιχμάλωτοι των προσφυγικών κρίσεων που η Τουρκία θα μπορούσε να εργαλειοποιήσει, αν το κρίνει σκόπιμο, όπως έκανε στο παρελθόν, έτσι η ικανότητά της να επεμβαίνει στην περιοχή είναι μάλλον περιορισμένη, καθώς είναι πάντα υποχρεωμένη να λάβει υπόψη τα τουρκικά συμφέροντα.
Σε κάθε περίπτωση, ο χρόνος θα μπορούσε να ''τρέξει'' εναντίον της ρωσοτουρκικής συνεργασίας. Ο Τούρκος ηγέτης αντισταθμίζει την αυξανόμενη εσωτερική δυσαρέσκεια με εξωτερικές στρατιωτικές επιτυχίες και επεμβάσεις, αλλά αυτές οι επιτυχίες είναι βραχύβιες. Αργά ή γρήγορα μπορεί να αναγκαστεί να ξεκινήσει νέες και δαπανηρές ξένες περιπέτειες ή να αυξήσει την πίεση στην αυξανόμενη εσωτερική αντίθεση. Η τελευταία επιλογή αναμφίβολα θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα ευρωπαϊκά συμφέροντα και αξίες, είτε της ίδιας της Ένωσης είτε μιας από τις δυνάμεις της. Ακόμη και η πρώτη επιλογή θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει δυτική κριτική και, χειρότερη για την Τουρκία, τη δυνατότητα οικονομικών κυρώσεων τόσο από την ΕΕ όσο και από τη νέα αμερικανική κυβέρνηση.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Συναγερμός στην Μεσόγειο: Ρωσικά υποβρύχια συνοδεύουν Ιρανικά τάνκερ που μεταφέρουν πετρέλαιο σε Συρία και Λίβανο
Ίσως ένα ζήτημα ύψιστης σοβαρότητας για την Ευρώπη θα μπορούσε να είναι η πιθανότητα στρατιωτικής αντιπαράθεσης μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας εκτός της ''περιοχής κάλυψης'' του άρθρου 5, που προκύπτει από την ένταση σε μία ή περισσότερες από τις γεωστρατηγικές περιοχές που αναφέρθηκαν. Από την πλευρά της, η ΕΕ θα ήταν σαφώς ανεπαρκώς εξοπλισμένη για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους μιας τέτοιας αντιπαράθεσης. Για να ελαχιστοποιήσει κάθε πιθανότητα στρατιωτικής κλιμάκωσης, η Ένωση θα πρέπει να αποφύγει οποιαδήποτε βήματα που θα καθιστούσαν την ευρωπαϊκή εμπλοκή με την Τουρκία πολιτικά επιβεβλημένη.
Υπό αυτή την έννοια, ένα πιθανό σενάριο θα μπορούσε να προκύψει από τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η Τουρκία στον εκσυγχρονισμό των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων, προς μεγάλη οδύνη της Μόσχας. Μπροστά σε μια υποθετική ρωσική επέμβαση, η Τουρκία πιθανότατα θα απαιτούσε προστασία, βοήθεια και υποστήριξη από το υπόλοιπο ΝΑΤΟ, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτη κλιμάκωση με εξαιρετικά ανησυχητικό και αβέβαιο αποτέλεσμα. Η διεξαγωγή ενός τέτοιου σεναρίου θα πρέπει να προβλέπεται εκ των προτέρων λόγω των τεράστιων κινδύνων που θα συνεπαγόταν.
Δεδομένου ότι τα χαρακτηριστικά του ρωσικού και τουρκικού καθεστώτος δεν ευνοούν την προσέγγιση σε θέματα ασφάλειας, η ΕΕ θα πρέπει να συνεχίσει να αναπτύσσει εργαλεία που επιτρέπουν ταυτόχρονα τη συνεργασία και τον περιορισμό στη σχέση της με και μεταξύ των δύο ''ανήσυχων'' γειτόνων της.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ενώ η Μόσχα κατηγορείται για άμεση παρέμβαση κατά των δυτικών συμφερόντων (κυβερνοεπιθέσεις, παραπληροφόρηση και επέμβαση στις εκλογικές διαδικασίες), η Άγκυρα παραμένει μέλος της ατλαντικής συμμαχίας και διατηρεί το ενδιαφέρον της για στενότερες σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ένωση θα πρέπει συνεπώς να εκμεταλλευτεί κάθε ευκαιρία να επεκταθεί σε θέματα όπου τα συμφέροντά της δεν αποκλίνουν ουσιαστικά από αυτά της Τουρκίας, εξετάζοντας το ευρύτερο στρατηγικό πλαίσιο, με στόχο να ωθήσει την Τουρκία όσο το δυνατόν πιο μακριά από τη Ρωσία.
Τέλος, το ΝΑΤΟ θα πρέπει να εξετάσει την εξισορρόπηση των προτεραιοτήτων του, δίνοντας περισσότερη προσοχή, μέσα και δυνατότητες στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου η Ρωσία παρεμβαίνει και γίνεται εξέχων παίκτης. Σε αυτό το σενάριο, η πιθανότητα κλιμάκωσης των εντάσεων μεταξύ των μελών της Συμμαχίας (Ελλάδα εναντίον Τουρκίας ή Γαλλία έναντι Τουρκίας) πρέπει να εκμηδενιστεί προτού ένα επεισόδιο οδηγήσει σε ένοπλη σύγκρουση με πολύ αρνητικές συνέπειες για το δυτικό μπλοκ.
