Οι Ηνωμένες Πολιτείες εισέβαλαν στο Αφγανιστάν πριν από 20 χρόνια με την ελπίδα της ανοικοδόμησης μιας χώρας που είχε γίνει μάστιγα για τον κόσμο και τους δικούς της ανθρώπους. Όπως εξήγησε ο στρατηγός Stanley McChrystal πριν από την αύξηση των αμερικανικών στρατευμάτων το 2009, ο στόχος ήταν «η κυβέρνηση του Αφγανιστάν να ελέγξει επαρκώς το έδαφός της για να υποστηρίξει την περιφερειακή σταθερότητα και να αποτρέψει τη χρήση της για διεθνή τρομοκρατία».
Τώρα, με περισσότερες από 100.000 ζωές να έχουν χαθεί και περίπου 2 τρισεκατομμύρια δολάρια να έχουν δαπανηθεί, το μόνο που έχει να δείξει η Αμερική για την προσπάθειά της είναι οι σκηνές αυτό το μήνα μιας απελπισμένης φυγής από τη χώρα – μια ταπεινωτική κατάρρευση που θυμίζει την πτώση της Σαϊγκόν το 1975. Τι πήγε στραβά ;
Σχεδόν τα πάντα, αλλά όχι με τον τρόπο που πιστεύουν οι περισσότεροι. Ενώ ο κακός προγραμματισμός και η έλλειψη πληροφοριών ακριβείας συνέβαλαν σίγουρα στην καταστροφή, το πρόβλημα στην πραγματικότητα έχει ξεκινήσει εδώ και 20 χρόνια.
Οι ΗΠΑ κατάλαβαν από νωρίς ότι ο μόνος τρόπος για να δημιουργηθεί μια σταθερή χώρα με κάποια επίφαση νόμου και τάξης ήταν η δημιουργία ισχυρών κρατικών θεσμών. Ενθαρρυμένοι από πολλούς εμπειρογνώμονες και πλέον απαξιωμένες θεωρίες, ο αμερικανικός στρατός χαρακτήρισε αυτήν την πρόκληση ως πρόβλημα μηχανικής: το Αφγανιστάν δεν είχε κρατικούς θεσμούς, λειτουργική δύναμη ασφαλείας, δικαστήρια και γραφειοκράτες με γνώση, οπότε η λύση ήταν να εισρεύσουν πόροι και να μεταφερθεί εμπειρογνωμοσύνη από ξένους. Οι ΜΚΟ και το ευρύτερο δυτικό σύμπλεγμα εξωτερικής βοήθειας ήταν εκεί για να βοηθήσουν με τον δικό τους τρόπο (είτε οι ντόπιοι το ήθελαν είτε όχι). Και επειδή το έργο τους απαιτούσε κάποιο βαθμό σταθερότητας, ξένοι στρατιώτες – κυρίως δυνάμεις του ΝΑΤΟ, αλλά και ιδιωτικοί εργολάβοι – αναπτύχθηκαν για να διατηρήσουν την ασφάλεια.
Θεωρώντας την οικοδόμηση του έθνους ως μια διαδικασία από πάνω προς τα κάτω, μια κατάσταση όπου το κράατος ερχόταν πρώτο σε προτεραιότητα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ ακολούθησαν μια σεβαστή παράδοση στην πολιτική επιστήμη. Η υπόθεση είναι ότι εάν μπορείτε να αποκτήσετε συντριπτική στρατιωτική κυριαρχία σε μια περιοχή και να υποτάξετε όλες τις άλλες πηγές ισχύος, τότε μπορείτε να επιβάλλετε τη θέλησή σας. Ωστόσο, στα περισσότερα μέρη, αυτή η θεωρία είναι στην καλύτερη περίπτωση μόνο κατά το ήμισυ σωστή, και στο Αφγανιστάν, ήταν λάθος.
Φυσικά, το Αφγανιστάν χρειαζόταν ένα λειτουργικό κράτος. Αλλά το τεκμήριο ότι κάποιος θα μπορούσε να επιβληθεί από πάνω προς τα κάτω με ξένες δυνάμεις ήταν άστοχο. Όπως υποστηρίζουμε με τον Τζέιμς Ρόμπινσον στο βιβλίο μας “Ο στενός διάδρομος” (2019), αυτή η προσέγγιση δεν έχει νόημα όταν η αφετηρία σας είναι μια βαθιά ετερογενής κοινωνία οργανωμένη γύρω από τοπικά έθιμα και νόρμες, όπου οι κρατικοί θεσμοί από καιρό απουσιάζουν ή έχουν υποβαθμιστεί.
Είναι αλήθεια ότι η προσέγγιση από πάνω προς τα κάτω για την οικοδόμηση του κράτους λειτούργησε σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως η δυναστεία Τσιν στην Κίνα ή η Οθωμανική Αυτοκρατορία). Αλλά τα περισσότερα κράτη δεν δημιουργήθηκαν με τη βία αλλά με συμβιβασμό και συνεργασία. Ο επιτυχημένος συγκεντρωτισμός της εξουσίας κάτω από τους κρατικούς θεσμούς περιλαμβάνει συχνότερα τη συγκατάθεση και τη συνεργασία των ανθρώπων που υπόκεινται σε αυτήν. Σε αυτό το μοντέλο, το κράτος δεν επιβάλλεται σε μια κοινωνία παρά τις επιθυμίες της. αλλά μάλλον, οι κρατικοί θεσμοί χτίζουν τη νομιμότητα εξασφαλίζοντας ένα μικρό ποσοστό λαϊκής υποστήριξης.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να συνεργαστούν με τους Ταλιμπάν. Αλλά αυτό σημαίνει ότι θα έπρεπε να έχει συνεργαστεί στενότερα με διαφορετικές τοπικές ομάδες, αντί να ρίχνει πόρους στο διεφθαρμένο, μη αντιπροσωπευτικό καθεστώς του πρώτου μετα-Ταλιμπάν προέδρου του Αφγανιστάν, Χαμίντ Καρζάι (και των αδελφών του). Ο Άσραφ Γκάνι, ο Αφγανός πρόεδρος που υποστηριζόταν από τις ΗΠΑ και κατέφυγε στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα αυτή την εβδομάδα, ήταν συν-συγγραφέας ενός βιβλίου το 2009 που τεκμηριώνει πώς αυτή η στρατηγική τροφοδότησε τη διαφθορά και δεν κατάφερε να επιτύχει τον στόχο της. Μόλις ανέβηκε στην εξουσία, ωστόσο, ο Γκανί συνέχισε τον ίδιο δρόμο.
Η κατάσταση που αντιμετώπισαν οι ΗΠΑ στο Αφγανιστάν ήταν ακόμη χειρότερη από ό, τι είναι τυπική για τους επίδοξους οικοδόμους εθνών. Από την αρχή, ο αφγανικός πληθυσμός αντιλαμβανόταν την παρουσία των ΗΠΑ ως μια ξένη επιχείρηση με σκοπό να αποδυναμώσει την κοινωνία τους. Δεν ήταν μια συμφωνία που ήθελαν.
Τι συμβαίνει όταν οι προσπάθειες οικοδόμησης από πάνω προς τα κάτω προχωρούν ενάντια στις επιθυμίες μιας κοινωνίας; Σε πολλά μέρη, η μόνη ελκυστική επιλογή είναι η απόσυρση. Μερικές φορές, αυτό παίρνει τη μορφή μιας φυσικής εξόδου, όπως δείχνει ο Τζέιμς Σ. Σκοτ στο βιβλίο The Art of Not Being Governed (Η τέχνη του να μην κυβερνάσαι), μια μελέτη του για τον λαό Zomia στη Νοτιοανατολική Ασία. Ή θα μπορούσε να σημαίνει συγκατοίκηση χωρίς συνεργασία, όπως στην περίπτωση των Σκωτσέζων στη Βρετανία ή των Καταλανών στην Ισπανία. Αλλά σε μια έντονα ανεξάρτητη, καλά οπλισμένη κοινωνία με μακρά παράδοση αιματοχυσίας και πρόσφατη ιστορία εμφυλίου πολέμου, η πιο πιθανή απάντηση είναι η βίαιη σύγκρουση.
Ισως τα πράγματα να μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά εάν η Πακιστανική Διακλαδική Υπηρεσία Πληροφοριών δεν υποστήριζε τους Ταλιμπάν όταν ηττήθηκαν στρατιωτικά, εάν οι επιθέσεις με αεροσκάφη του ΝΑΤΟ δεν είχαν αποξενώσει περαιτέρω τον πληθυσμό και εάν οι υποστηριζόμενες από τις ΗΠΑ αφγανικές ελίτ δεν ήταν υπερβολικά διεφθαρμένες. Αλλά τα χαρτιά ήταν μοιρασμένα ενάντια στην στρατηγική της Αμερικής που έθετε το χτίσιμο του κράτους ως πρωτεραιότητα.
Και το γεγονός είναι ότι οι ηγέτες των ΗΠΑ έπρεπε να γνωρίζουν καλύτερα. Όπως έγραψαν οι Melissa Dell και Pablo Querubín, η Αμερική υιοθέτησε μια παρόμοια στρατηγική από τα πάνω προς τα κάτω στο Βιετνάμ και απέτυχε θεαματικά. Μέρη που βομβαρδίστηκαν για να υποτάξουν τους Βιετκόνγκ έγιναν ακόμη πιο υποστηρικτικά στην αντιαμερικανική εξέγερση.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Αφγανιστάν: Σκηνές απόλυτης απόγνωσης στο αεροδρόμιο της Καμπούλ
Ακόμη πιο αποκαλυπτική είναι η πρόσφατη εμπειρία του αμερικανικού στρατού στο Ιράκ. Όπως δείχνει η έρευνα των Eli Berman, Jacob Shapiro και Joseph Felter, το «κύμα» εκεί λειτούργησε πολύ καλύτερα όταν οι Αμερικανοί προσπάθησαν να κερδίσουν καρδιές και μυαλά καλλιεργώντας την υποστήριξη των τοπικών ομάδων. Ομοίως, η δική μου δουλειά με τους Ali Cheema, Asim Khwaja και James Robinson διαπιστώνει ότι στο αγροτικό Πακιστάν, οι άνθρωποι απευθύνονται σε μη κρατικούς φορείς ακριβώς όταν πιστεύουν ότι οι κρατικοί θεσμοί είναι αναποτελεσματικοί και ξένοι προς αυτούς.
Τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι η απόσυρση δεν θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί καλύτερα. Αλλά μετά από 20 χρόνια λανθασμένων προσπαθειών, οι ΗΠΑ έμελλε να αποτύχουν στους διπλούς στόχους τους να αποχωρήσουν από το Αφγανιστάν και να αφήσουν πίσω τους μια σταθερή κοινωνία βασισμένη στον νόμο .
Το αποτέλεσμα είναι μια τεράστια ανθρώπινη τραγωδία. Ακόμη και αν οι Ταλιμπάν δεν επιστρέψουν στις χειρότερες πρακτικές τους, οι Αφγανοί και κυρίως οι γυναίκες θα πληρώσουν ένα υψηλό τίμημα για τις αποτυχίες της Αμερικής τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες.
