Για να γίνει κατανοητή η σχέση θρησκείας-πολιτικής αλλά και η πολιτική της θρησκείας στην Τουρκία, πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά ένας κυβερνητικός οργανισμός, η Diyanet. Είναι μια κοσμική διοικητική μονάδα που ιδρύθηκε το 1924. Η Diyanet είναι η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων.
Ο ιδρυτικός της νόμος (429 της 3ης Μαρτίου 1924) αναφέρει ότι αποστολή της είναι «να διαχειρίζεται τις υποθέσεις που σχετίζονται με την πίστη και τη λατρεία της θρησκείας του Ισλάμ και των τόπων προσευχής». Διαχρονικά ο ρόλος της ποικίλει ανάλογα με το πως επιθυμεί να την αξιοποιήσει η εκάστοτε τουρκική ηγεσία.
Στην περίοδο των Κεμαλιστών ήταν η μόνη κρατική αρχή, που της ανατέθηκε η καθοδήγηση και παρακολούθηση της θρησκευτικής δραστηριότητας στο νέο κοσμικό κράτος. Ενώ μέχρι το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980 η πρόσβαση της Diyanet περιοριζόταν στους μουσουλμάνους της Τουρκίας, μετά από εκείνο το πραξικόπημα αναβαθμίζεται και επεκτείνει τις δραστηριότητές της σε χώρες με τουρκικούς μεταναστευτικούς πληθυσμούς.
Με ειδικό ρόλο και στα Βαλκάνια
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η Diyanet έχει στείλει ιμάμηδες στην Ευρώπη με το επιχείρημα της αντιστάθμισης των επιρροών άλλων ισλαμικών κοινοτήτων στους Τούρκους μουσουλμάνους και τη διατήρηση της πίστης τους στο τουρκικό κράτος. Ωστόσο, η παρουσία της στο εξωτερικό δεν περιορίζεται στους μετανάστες με τουρκικό υπόβαθρο.
Επιδιώκει επίσης ρόλο πρωταγωνιστικό σε περιοχές όπως τα Βαλκάνια, ο Καύκασος , η Αφρική, η Ασία. Μετατρέπεται έτσι σε ένα σημαντικό εργαλείο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Επί ημερών AKP και με την άμεση καθοδήγηση του Ερντογάν (στον οποίο πλέον υπάγεται) οι δραστηριότητες της Diyanet έχουν επεκταθεί. Ο προϋπολογισμός της για το 2017 είναι υψηλότερος από τα κονδύλια που διέθεσε το τουρκικό κράτος σε 11 υπουργεία του.
Σήμερα και τα 86.760 τζαμιά που λειτουργούν στην Τουρκία υπάγονται στη δικαιοδοσία της Diyanet. Σ’ αυτήν υπάγονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο περισσότερα από 117.000 άτομα στην Τουρκία και σε 40 άλλες χώρες (μεταξύ αυτών Σουηδία, Νιγηρία, Ιαπωνία, Μαυριτανία και Κοσσυφοπέδιο), όπου ελέγχει περισσότερα από 2.000 τζαμιά.
Παρέχει θρησκευτική εκπαίδευση για ιμάμηδες και υποστηρίζει την κατασκευή και συντήρηση τζαμιών, όχι μόνο για Tούρκους μουσουλμάνους, αλλά για όλους τους σουνίτες μουσουλμάνους στις χώρες όπου δραστηριοποιείται.
Οι φανερές δραστηριότητες
Ο μακρύς κατάλογος των φανερών δραστηριοτήτων της περιλαμβάνει επιπλέον την σύνταξη των κηρυγμάτων της Παρασκευής, της παροχής του πιστοποιητικού halal στους παραγωγούς τροφίμων (το γνωρίζουν και οι Έλληνες εξαγωγείς προϊόντων στην Τουρκία). Διαθέτει τηλεοπτικό σταθμό 24ωρης λειτουργίας (την τηλεόραση Diyanet), που διατίθεται και μέσω δορυφορικής τηλεόρασης, καλωδιακής και YouTube. Επίσης, διαχειρίζεται σελίδα στο Facebook, δύο λογαριασμούς Twitter και μια τηλεφωνική γραμμή ισλαμικού τρόπου ζωής.
Επί παντοκρατορίας του σουλτάνου Ερντογάν ένας από τους καταγεγραμμένους στόχους της Diyanet είναι να «συμβάλει ώστε οι Τούρκοι που ζουν στο εξωτερικό να μην απωλέσουν την ταυτότητα τους, να εντάσσονται στην κοινωνία που ζουν, αλλά χωρίς να αφομοιώνονται».
Επίσης η Diyanet οφείλει να «προωθεί την εμπειρία και την κληρονομιά της Τουρκίας στον τομέα της θρησκείας στο εξωτερικό, της ορθής κατανόησης του Ισλάμ και να παρακολουθεί στενά τις συζητήσεις για τη θρησκευτική κατανόηση και πρακτικές τόσο στα κράτη μέλη της ΕΕ όσο και στην Τουρκία, ενημερώνοντας κατάλληλα την κοινή γνώμη».
Ο Ερντογάν, ο Γκιουλέν και η Diyanet
Το «κίνημα Gülen» πρωτοεμφανίστηκε στη δεκαετία του 1960 στη Σμύρνη και πήρε το όνομά του από τον καθοδηγητή του Τούρκο ιμάμη Φετουλάχ Γκιουλέν, ο οποίος επιδιώκει να συνδυάσει τη σύγχρονη κοσμική εκπαίδευση με τις θρησκευτικές αξίες. Το 1999, κατέφυγε στην Αμερική λίγο πριν κατηγορηθεί από το κεμαλικό καθεστώς για προδοσία.
Πρόκειται για ένα μεγάλο αδιαφανή οργανισμό με δραστηριότητες σε περίπου 160 χώρες και εκτιμώμενη περιουσία 25 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ. Θεωρείται ότι το κίνημα μπορεί να έχει περίπου 8-10 εκατομμύρια οπαδούς και μέχρι το 2013 ήταν ευθυγραμμισμένο με το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν.
Λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος και τα περιουσιακά του στοιχεία, μπορεί κανείς να καταλάβει πώς ένας τέτοιος οργανισμός θα μπορούσε να κάνει τον Ερντογάν ιδιαίτερα ανήσυχο, όταν μάλιστα διαθέτει ένα διακρατικό εκπαιδευτικό δίκτυο με περισσότερες από 1.000 σχολεία σε όλο τον κόσμο.
Τα σκάνδαλα και οι εκκαθαρίσεις
Τον Δεκέμβριο του 2013 ξέσπασε στην Τουρκία ένα σοβαρό σκάνδαλο δωροδοκίας με την εμπλοκή τόσο του Ερντογάν, όσο και του γιού του Μπιλάλ αναφορικά με υπεξαίρεση κεφαλαίων. Όπως και με την πρόσφατη απόπειρα πραξικοπήματος, ο Ερντογάν ισχυρίστηκε ότι πίσω από την έρευνα και τις κατηγορίες περί διαφθοράς βρίσκονταν οι γκιουλενιστές, οι οποίοι προσπάθησαν να ανατρέψουν την κυβέρνησή του.
Πολλοί υπουργοί εξαναγκάσθηκαν σε παραίτηση. Ξεκίνησαν εκκαθαρίσεις σε αστυνομικούς και λειτουργούς της δικαιοσύνης. Παράλληλα με αυτές τις εκκαθαρίσεις, το 2015, η κυβέρνηση του Ερντογάν «άρπαξε» κυριολεκτικά την Asyabank (ανήκε στο κίνημα Γκιουλέν) και την υπήγαγε σε Fund υπό τον πρωθυπουργό.
Το τηλεοπτικό κανάλι Samanyolu και αυτό του κινήματος Γκιουλέν υποχρεώθηκε το 2015 να φύγει από την πλατφόρμα δορυφορικής τηλεόρασης Turksat, ως μέρος καταστολής στα μέσα μαζικής ενημέρωσης που ήταν επικριτικά για την κυβέρνηση. Στη συνέχεια, το 2016, η εφημερίδα Zaman του κινήματος Gülen κατασχέθηκε και έκλεισε.
Το αποκορύφωμα λίγο μετά το απόπειρα πραξικοπήματος, ο επικεφαλής της Diyanet, Mehmet Görmez, έδωσε και θρησκευτικό επιχείρημα στον Ερντογάν, ανακοινώνοντας ότι ο Γκιουλέν δεν είναι μόνον επικεφαλής μιας τρομοκρατικής οργάνωσης αλλά και αιρετικός.
Diyanet και κατασκοπεία
Κατά τον SPIEGEL στις 20 Σεπτεμβρίου του 2016 η Diyanet (Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων) έδωσε εντολή στις τουρκικές διπλωματικές αντιπροσωπείες να στείλουν «αναλυτικές εκθέσεις για οργανωτικές δομές, δραστηριότητες, εκπαιδευτικά ιδρύματα» του κινήματος Γκιουλέν.
Υπάρχουν σχετικές αναφορές τουρκικών πρεσβειών και προξενείων από 35 χώρες, μεταξύ των οποίων η Γερμανία και η Αυστρία. Ακόμη οι Τούρκοι διπλωμάτες ενημερώνουν από χώρες, όπως η Νιγηρία, η Αυστραλία, η Κένυα και η Σαουδική Αραβία ποια σχολεία πρόσκεινται στο κίνημα Γκιουλέν, σε ποιες οργανώσεις δραστηριοποιούνται οι οπαδοί του και για ποια έντυπα γράφουν.
Την 1η Απριλίου 2017, η Γερμανία ξεκίνησε έρευνα σχετικά με τον οργανισμό Diyanet. Συγκεκριμένα Γερμανοί εισαγγελείς διερευνούν την πιθανότητα μερικοί ιμάμηδες στη Γερμανία να κατασκοπεύουν μέλη του κινήματος Γκιουλέν. Οι κατηγορίες ότι ιμάμηδες διενεργούν κατασκοπεία δοκιμάζουν έτι περαιτέρω τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρώπης. Έτσι:
-Οι βελγικές αρχές απέρριψαν τις αιτήσεις θεώρησης 12 Τούρκων ιμάμηδων που επιδίωξαν να εργαστούν στη χώρα, προκαλώντας οργή στην τουρκική κοινότητα.
-Τον Μάρτιο, η Βουλγαρία θεώρησε persona non grata άτομο τουρκικής καταγωγής, λόγω της διασύνδεσής του με την Diyanet. Η αιτιολογία ήταν ότι αποτελεί απειλή για την εθνική ασφάλεια της Βουλγαρίας.
-Σύμφωνα με το The Stockholm Centre for Freedom η Νορβηγία, η Ρουμανία, η Ολλανδία, είναι χώρες που συγκεντρώνουν το ιδιαίτερο κατασκοπευτικό ενδιαφέρον της Diyanet.
Σύμφωνα με τα διαρρεύσαντα έγγραφα, οι ιμάμηδες της Diyanet που βρίσκονται στο εξωτερικό έχουν εκπαιδευτεί να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με υποτιθέμενα μέλη του κινήματος Γκιουλέν ή συμπατριώτες τους. Ποιος, όμως, μπορεί να διαβεβαιώσει ότι αυτή η παρακολούθηση των Γκιουλενιστών είναι η μοναδική αποστολή, που Ερντογάν και Diyanet τους έχουν αναθέσει;
