Κι ενώ σε επίπεδο ουσίας φαίνεται να πέφτουν γέφυρες μεταξύ Φαναρίου και Μόσχας όπως έγραψε το ΠΕΝΤΑΠΟΣΤΑΓΜΑ το Σάββατο μετά την συμφωνία του Παρισιού, σε επίπεδο εντυπώσεων η μάχη συνεχίζεται.
Χθες τελέστηκαν τα Θυρανοίξια του Σταυροπηγίου του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Κίεβο.
Ο ίδιος ο Μητροπολίτης Γαλλίας, που είχε υπογράψει προ ημερών την συμφωνία του Παρισιού, βρέθηκε ως επί κεφαλής Αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην ουκρανική πρωτεύουσα και προέστη της τελετής του Αγιασμού και της Θείας Λειτουργίας που ακολούθησε.
Χθες είχαμε τον εορτασμό, κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο, της μνήμης του Αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, επ᾽ ονόματι του οποίου τιμάται το Σταυροπήγιο, το οποίο από το 2018 έχει παραχωρηθεί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο από το Ουκρανικό κράτος.
Πριν την Θεία Λειτουργία έγινε ο καθιερωμένος Αγιασμός για τα Θυρανοίξια του Σταυροπηγίου. Σημειώνεται ότι ο Ναός είναι κτίσμα του 18ου αιώνος και αποτελεί ιστορικό μνημείο για το σύγχρονο Κίεβο. Μετά τον Αγιασμό ακολούθησε Αρχιερατικό Συλλείτουργο, στο οποίο προξήρχε ο Σεβ. Μητροπολίτης Γαλλίας και συλλειτούργησαν ο Αρχιεπίσκοπος Τσερνίχιβ και Νύζιν κ. Ευστράτιος και ο Επίσκοπος Κομάνων κ. Μιχαήλ, Έξαρχος εν Ουκρανία. Παρέστησαν ο πρώην Πρόεδρος της Ουκρανίας, Εξοχ. κ. Πέτρο Ποροσένκο, στελέχη της κυβερνήσεως, βουλευτές, καθώς και εκπρόσωπος της Πρεσβείας της Ελλάδος στο Κίεβο.
Στην ομιλία του, ο Μητροπολίτης Γαλλίας αναφέρθηκε στο πρόσωπο του Αγίου Αποστόλου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, του και ιδρυτού της Μητρός Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως.
"Κατά την περίοδον προ των Χριστουγέννων, ώρισε η Αγία μας Εκκλησία να τιμάται η ιερά μνήμη του Αγίου ενδόξου Αποστόλου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, του αδελφού του Πρωτοκορυφαίου Αποστόλου Πέτρου, εκείνου που είπε στον ίδιο τον Πέτρο ότι «ευρήκαμεν τον Μεσσίαν, ο εστι μεθερμηνευόμενον Χριστός».
Και η Αγία του Χριστού Μεγάλη Εκκλησία, έχει ορίσει από αιώνων, τον Πρωτόκλητο αυτό Απόστολο να τον τιμά και να τον γεραίρη ως ιδρυτή της καθώς εις τα εδάφη της πόλεως του Βυζαντίου εκήρυξε το σωτήριον μήνυμα του Ευαγγελίου του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Διά τον λόγον αυτόν χαιρόμεθα όλως ιδιαιτέρως ότι εις το Σταυροπήγιον του Οικουμενικού Πατριαρχείου εν Κιέβω, το εις ανάμνησιν των πολλών Σταυροπηγίων του Οικουμενικού Θρόνου εν Ουκρανία, προστάτης και έφορος είναι ο Άγιος αυτός Απόστολος, η δράσις και το έργον του οποίου συνδέονται κατά την παράδοσιν και με τα εδάφη αυτά.
Ανταποκρινόμενος, λοιπόν, με προθυμίαν και απόλυτον υπακοήν εις την προτροπήν του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου, να Τον εκπροσωπήσω εις την σημερινήν εορτήν και πανήγυριν αλλά και εις την επέτειον των δύο ετών από της Ενωτικής Συνόδου, η οποία επισήμως εζήτησε το Αυτοκέφαλον διά την εν Ουκρανία παροικούσαν Εκκλησίαν από την Μητέρα Εκκλησίαν, και η οποία ανέδειξεν ως Προκαθήμενον αυτής τον Μακαριώτατον Μητροπολίτην Κιέβου και πάσης Ουκρανίας κύριον Επιφάνιον".
Και ο Μητροπολίτης Γαλλίας συνέχισε:
Βλέπομεν, αναγιγνώσκοντες την ιστορίαν και τας διαφόρους πτυχάς αυτής, ότι η μνήμη και το πρόσωπον του Αποστόλου Ανδρέου συνδέονται ούτως ή άλλως μετά της μαρτυρικής γης της Ουκρανίας. Όταν εις τα ύδατα του πλησιοχώρου Δνείπερου ποταμού ο Άγιος Βλαδίμηρος ελάμβανε το άγιον Βάπτισμα γινόμενος με την σειράν του Ισαπόστολος διά τους ομοεθνείς του, εκ των χειρών απεσταλμένων της Κωνσταντινουπόλεως, ασφαλώς και εγίνετο τότε κρίκος μιάς αλυσίδος της οποίας αρχή ήτο μετά Χριστόν ο Απόστολος Ανδρέας εκ του οποίου η Μήτηρ Εκκλησία εφωτίσθη εις την Αλήθειαν της πίστεως.
Μήτηρ και Θυγάτηρ. Μία ιερά και απαραβίαστος πνευματική και ιεροκανονική σχέσις. Μία ιστορία αγάπης και θυσίας. Μία ενότης αδιατάρακτος κατά συνείδησιν. Μία πραγματικότης την οποίαν όσον και αν αρνούνται σήμερον μερικοί, εντούτοις δεν δύνανται να απεμπολήσουν. Διό και εκ του Ιερού τούτου Πατριαρχικού Σταυροπηγίου του Κιέβου κηρύσσω ταπεινώς προς πάσαν κατεύθυνσιν ότι η Μήτηρ Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως εμερίμνησε και μεριμνά διαρκώς διά την ευστάθειαν των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών και μάλιστα δι΄εκείνων αι οποίαι έλαβον την εσωτερικήν διοικητικήν αυτοτέλειάν των εκ του ιερού αυτής σώματος.
Η ύπαρξις των εκασταχού Σταυροπηγίων και της ιστορικής αυτής ευθύνης του εκάστοτε Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως να δίδη πανταχή Σταυροπήγια, είναι ο αψευδής μάρτυς της αρραγούς ενότητος του εκκλησιαστικού σώματος και ουδόλως πρόκειται δι΄άθεσμον και ανοίκειον παρέμβασιν ή επέμβασιν εις την εσωτερικήν ζωήν και λειτουργίαν εκάστης των Εκκλησιών. Δηλαδή το Σταυροπήγιον είναι σημείον πνευματικής συνυπάρξεως".
Ακολούθως, ο Μητροπολίτης Γαλλίας εξέφρασε τις ευχαριστίες του προς τον Σεβ. Αρχιεπίσκοπο κ.Ευστράτιο, εκπρόσωπο του Μητροπολίτου Κιέβου και πάσης Ουκρανίας κ.Επιφανίου της νέας Εκκλησίας, "διά τε την χαράν της συλλειτουργίας αλλά και διά την υποστήριξιν της Αγιωτάτης Εκκλησίας Ουκρανίας προς το νέον αυτό Σταυροπήγιον και προς τον Έξαρχον του Παναγιωτάτου τον Θεοφιλέστατον Επίσκοπον Κομάνων κύριον Μιχαήλ, τον οποίον συγχαίρω αδελφικώς διά την πρόσφατον προαγωγήν του εις το αρχιερατικόν αξίωμα αλλά και διά σύνολον την προσπάθειαν και τους αγώνας του εδώ εις την θέσιν όπου τον έταξεν η πρόνοια του Πατριάρχου μας". Ο Μητροπολίτης κ. Εμμανουήλ, στη συνέχεια, τόνισε τη σημασία της προσεχούς επισκέψεως Βαρθολομαίου στην Ουκρανία, κατόπιν προσκλήσεως του Προέδρου κ. Βολοντίμιρ Ζελένσκυ.
Αποκάλυψη
Πάντως σχετικά, πριν από λίγες μέρες στην προσωπική ιστοσελίδα του τέως Προέδρου της Ουκρανίας Ποροσένκο έγινε από τον ίδιο μια πολύ σημαντική αποκάλυψη, η οποία θα δώσει και πολλές απαντήσεις στα ερωτήματα για τις ενέργειες του Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Σημειώνει ότι αυτός που μεσολάβησε για την μεταφορά του Αγίου Ανδρέα στο Φανάρι ήταν ο Μακάριος Μαλέτιτς. Αναλυτές εκτιμούν πλέον πως ο αχειροτόνητος Μακάριος Μαλέτιτς προώθησε την μεταφορά του ιστορικού Ναού του Αγίου Ανδρέα του Κιέβου στο Φανάρι, με αντάλλαγμα την νομιμοποίησή του εντός της Ορθοδοξίας.
Ο Ποροσένκο στην ανάρτησή του σημειώνει επί λέξει: «Ευχαριστώ την Εκκλησία του Μητροπολίτη Μακάριου, χωρίς τον οποίο δεν θα είχε πραγματοποιηθεί η μεταφορά αυτής της εκκλησίας… τώρα αυτό το έργο αρχίζει να αποδίδει καρπούς»
Ηγούμενος του Βατοπαιδίου: Το Άγιο Όρος δεν μπορεί να κάνει τίποτα για τη σύγκρουση του Φαναρίου-Μόσχας
Την ίδια στιγμή ο ηγούμενος της αγιορείτικης Μονής Βατοπαιδίου Αρχιμανδρίτης Έφραϊμ νίπτει τας χείρας του για το ουκρανικό ζήτημα που ταλανίζει την Ορθοδοξία, λέγοντας πως το Άγιο Όρος δεν μπορεί να παρέμβει στη σύγκρουση μεταξύ Φανάρι και Ρωσικής Εκκλησίας. Είναι ο ίδιος να θυμίσουμε που προ ετών αναγνώριζε μονάχα τον Μητροπολίτη της κανονικής Εκκλησίας Ονούφριο!!!
Ο ηγούμενος Εφραίμ απαντώντας σε ερωτήσεις κατά τη διάρκεια μιας ζωντανής μετάδοσης που διοργανώθηκε στις 10 Δεκεμβρίου στο κανάλι YouTube Tsar Cross με πρωτοβουλία του καναλιού Πεμπτουσία, δήλωσε ότι το Άγιο Όρος δεν μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ του Οικουμενικοί Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία συνέβη λόγω του ουκρανικού ζητήματος. Κατά τη γνώμη του, οι μοναχοί του Αγίου Όρους μπορούν να προσεύχονται μόνο για την επιστροφή της εκκλησιαστικής ενότητας.
Απαντώντας στην ερώτηση του Αλεξάντερ Τουζένκο, προέδρου των Υιών της Αδελφότητας του Αγίου Όρους για την αμηχανία των πιστών από τη θέση των Αγιορειτών πατέρων για την ουκρανική κρίση, ο Αρχιμανδρίτης Εφραίμ απάντησε ότι «το Άγιο Όρος είναι για όλους» και επέκρινε τη Ρωσική Εκκλησία, η οποία δεν ευλογεί τους προσκυνητές να λάβουν την Θεία Κοινωνία στις αγιορείτικες μονές εκτός από τη Μονή Παντελεήμονα.
"Αυτό είναι περίεργο, επειδή η Ρωσική Μονή (Παντελεήμονος) βρίσκεται επίσης υπό τη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριάρχη, και τιμούν τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο όπως και σε άλλα μοναστήρια του Αγίου Όρους", δήλωσε ο αρχιμανδρίτης. “Παραμένει ασαφές για μας γιατί οι Ρώσοι πιστοί μπορούν να πάνε σε αυτό το μοναστήρι αλλά όχι σε άλλα, ενώ η Λειτουργία είναι η ίδια παντού. Αυτό είναι λάθος τόσο από την άποψη της εκκλησιολογίας όσο και της δογματικής."
Ο Εφραίμ κάλεσε να μην ξεχνάει κανείς το γεγονός ότι «επισήμως το Άγιο Όρος είναι μέρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου» και να θέτει στον εαυτό του μια ερώτηση: «αν κάποιος από τους επίσκοπους του ROC αντιταχθεί στον Πατριάρχη της Μόσχας, πώς θα αντιδρούσατε;" Με βάση αυτό, ο Αρχιμανδρίτης δήλωσε ότι “υπάγονται επίσης στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και πρέπει να είναι πιστοί σε αυτό. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αγαπάμε πλέον τους Ρώσους. "
"Δυστυχώς, δεν μπορούμε να βοηθήσουμε στην επίλυση αυτού του προβλήματος, σε διαφορετικό επίπεδο, πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ δύο Συνόδων, δύο Εκκλησιών - της Μόσχας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Προσευχόμαστε να επιστρέψει η ενότητα, κάνουμε ό, τι μπορούμε", δήλωσε ο Αρχιμανδρίτης Έφραϊμ.
Στις δηλώσεις Εφραίμ απάντησε ο Μητροπολίτης Ζαπορόζιε Λουκάς της κανονικής Εκκλησίας της Ουκρανίας, ο οποίος πριν από λίγες ημέρες είχε αξιώσει να αναφέρεται στα αναθέματα την Κυριακή της Ορθοδοξίας ο Βαρθολομαίος.
Ο Ουκρανός Μητροπολίτης Λουκάς έγραψε: “Τι θλιβερό θέαμα! Από τη μία πλευρά, οι κατασχεμένες εκκλησίες, οι ξυλοδαρμοι, και τα Τίμια δώρα που πέταξαν στο δρόμο στη λάσπη, και από την άλλη, ευγενείς πρεσβύτεροι που, χαμογελώντας γλυκά, μιλούν για την καθολική αγάπη του Θεού, την ανάγκη για ενότητα και πνευματική ειρήνη. Τι είναι αυτό; Πονηριά ή απροθυμία να γνωρίζουμε την αλήθεια Ή μήπως είναι μια προδοσία, ντυμένη στα άμφια υπακοής;” Ο επίσκοπος υπενθύμισε πώς η UOC προσευχόταν όταν ο Εφραίμ βρισκόταν στη φυλακή και υπέμενε δίωξη, τον κατηγόρησε πως δέχτηκε τους σχισματικούς στο μοναστήρι του, αλλά τώρα “ο Ηγούμενος Εφραίμ μιλάει με μεγάλα λόγια για την αγάπη, αλλά ταυτόχρονα υποστηρίζει εκείνους που ρίχνουν εκρηκτικά στα σπίτια των ιερέων μας, που οδηγούν μητέρες με μικρά παιδιά στο δρόμο, που διαλύουν το Σώμα του Χριστού, την Εκκλησία”
Ο Μητροπολίτης συνέκρινε την φράση του Εφραίμ, «όλοι έχουμε την ίδια Λειτουργία», με «τα βρώσιμα και τα δηλητηριώδη μανιτάρια που διαφέρουν επίσης το ένα από το άλλο»
Επιπλέον, ο Ιεράρχης της UOC είπε, αναφερόμενος στην κανονική υποταγή στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, πως ο ηγούμενος της Μονής Βατοπαιδίου «στην υπακοή του πέρασε τη γραμμή όπου τελείωνε η υπακοή του στην Εκκλησία», υποστηρίζοντας «τόσο τον παπισμό όσο και τον εθνοφυλετισμό, και άλλες αιρέσεις που προωθεί ο ηγέτης του Φαναρίου σήμερα ».
Ο Μητροπολίτης Λουκάς επεσήμανε επίσης την εξαπάτηση στα λόγια του Αρχιμανδρίτη Εφραίμ για τη σύγκρουση μεταξύ των Συνόδων των δύο Εκκλησιών - Ρωσίας και Κωνσταντινούπολης, καθώς «μιλάμε για παραβίαση της κανονικής τάξης ολόκληρης της Οικουμενικής Εκκλησίας.
“«Τι μπορεί να κάνει;» ρωτάει ο πατέρας Εφραίμ. Θα απαντήσουμε σε αυτό για το τι θα μπορούσε να είχε κάνει αλλά όχι. Θα μπορούσε να γίνει ο νέος Μάξιμος ο Ομολογητής ή Μάρκος της Εφέσου, αλλά δεν ήθελε. Προφανώς, η άνεση της καρέκλας αποδείχτηκε πιο αγαπητή στον Πατέρα Εφραίμ από την Αλήθεια και την αγάπη για τον Χριστό” επανέλαβε ο Μητροπολίτης Λουκάς.
Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας
Τέλος, παρέμβαση για το ουκρανικό θέμα σε μια ευρύτερη διάσταση έκανε και ο Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας Γαβριήλ. Σε άρθρο του με τίτλο “Το σχίσμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία” στην εφημερίδα «Καθημερινή της Κυριακής» αναφέρει:
“Πολύς λόγος έχει αναπτυχθεί το τελευταίο διάστημα για υπαρκτό σχίσμα στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, με κύριο μάλιστα υπεύθυνο τον σημερινό Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο.
Αναμφισβήτητα, η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος στο Κολυμπάρι της Κρήτης (Ιούνιος 2016) πυροδότησε κανονικές και εκκλησιαστικές εξελίξεις με βασικό στόχο την προσπάθεια δημιουργίας και υιοθέτησης μίας νέας εκκλησιολογίας, πόρρω απομακρυσμένης από την μακραίωνη ιστορική και ομόφωνη δογματική πορεία της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας.
Στο πλαίσιο αυτό, η Ορθόδοξος αδελφή Εκκλησία της Ρωσίας, με τον υπέροχο ευλαβή και βαθιά θρησκευόμενο λαό της, επέλεξε να ηγηθεί της νέας αυτής κανονικής πραγματικότητας, έχοντας προφανώς λησμονήσει την εκκλησιολογική διαμάχη, που η ίδια αντιμετώπισε λίγο πριν την έναρξη της Ρωσικής Επανάστασης το 1917. Χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης ήταν η παντελώς απομακρυσμένη, από τις ανάγκες διαβίωσης και επιβίωσης ενός χειμαζόμενου λαού, Σύνοδος, γεγονός που συνέβαλε στην ριζική αλλαγή του τότε πολιτικού σκηνικού και στην ανάδυση του κουμμουνισμού με πολλές μετέπειτα θρησκευτικές διώξεις και διαμάχες.
Πράγματι, ο ρωσικός λαός αποτελεί πολλές φορές παράδειγμα θρησκευτικής ευλάβειας και η πληθώρα των νέων σύγχρονων Αγίων της αδελφής Ρωσικής Εκκλησίας πλούτισε το Ορθόδοξο Αγιολόγιο και δημιούργησε στενότερες σχέσεις και επαφές με κάθε μία από τις 15 κατά τόπους Αυτοκέφαλες Ορθόδοξες Εκκλησίες ανά τον κόσμο.
Ωστόσο, η αρνητική στάση της επίσημης ρωσικής εκκλησιαστικής ηγεσίας τα τελευταία έτη, η μη συμμετοχή της για αμιγώς πολιτικούς λόγους στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης, η αποχή της από κρίσιμα εκκλησιαστικά διλλήματα, η ηθικοπλαστική κριτική σε μείζονος σημασίας κοινωνικά θέματα της οικουμένης σε συνδυασμό με τις αντικανονικές παρεκκλίσεις της στη μακραίωνη εκκλησιολογικά αποδεκτή λειτουργική πράξη του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας αποτελούν μερικά από τα διαρκώς εξελισσόμενα σημεία διαφοράς με τις λοιπές κατά τόπους Αυτοκέφαλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Έτσι, το σχίσμα βαθαίνει λόγω της συνεχώς αυξημένης εκκοσμικευμένης λογικής και της υιοθέτησης επιχειρημάτων είτε αριθμητικών είτε οικονομικών. Η Ορθοδοξία όμως δεν γνωρίζει στατικότητες και στατιστικές. Παραμένει πιστή στην ομόφωνη βιβλική παράδοση και συνεχώς προσθέτει εμπειρίες στην πατερική της πορεία, όπως αυτή εκφράσθηκε στους δογματικούς Όρους των επτά Οικουμενικών συνόδων της πρώτης χιλιετίας.
Τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες επέτρεψε η χάρις του Θεού να εξαφανισθούν. Δημιουργήθηκαν όμως νέες. Αυτό άλλωστε σημαίνει στην πράξη η έννοια του παρατεινόμενου ιστορικά σώματος του Χριστού στην οικουμένη.
Ωστόσο, για την υπενθύμιση της σύγχρονης πραγματικότητας αναφέρουμε την έναρξη της διαδικασίας για την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο το έτος 1961 στη Ρόδο από τον μεγαλόπνοο Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα. Έκτοτε πέρασαν σχεδόν 60 χρόνια προετοιμασίας. Κενώθηκε ο σημερινός Οικουμενικός Πατριάρχης για να καταφέρει την σύγκληση της Πανορθοδόξου Συνόδου. Προετοίμασε τις εργασίες και προσκάλεσε άρτια την διεξαγωγή της. Αρκούσε μόνον η συμμετοχή.
Πράγματι, η συμμετοχή όλων των Αυτοκεφάλων Ορθοδόξων Εκκλησιών με την επί δεκαετίες συμφωνημένη θεματολογία μπορούσαν να δώσουν λύσεις και στο Ουκρανικό, αλλά και σε κάθε κανονικό πρόβλημα εκάστης τοπικής Εκκλησίας. Ωστόσο, η αδελφή Εκκλησία της Ρωσίας προτίμησε άλλο δρόμο. Προτίμησε την απομόνωση. Τα πράγματα όμως ήταν και είναι απλά.
Ο Χριστός μας προσευχήθηκε για την διατήρηση όλων των μαθητών του κατά τον Μυστικό Δείπνο στον Θεό Πατέρα Του. Και οι δώδεκα ήταν παρόντες. Ένας έφυγε… ήταν όμως παρών. Είδε, άκουσε, βίωσε.
Αυτό είναι το φρόνημα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και αυτό εκφράζει 17 αιώνες τώρα η Πρωτόθρονη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, ως ο διαχρονικός φύλακας και ο αδιαμφισβήτητος εγγυητής της ενότητας των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών.
Συνεπώς, όταν μιλούμε για σχίσμα ας προβούμε πρώτα στην αυτοκριτική μας. Κανείς δεν περισσεύει. Εάν ο Μακαριώτατος Πατριάρχης Μόσχας κ. Κύριλλος συμμετείχε στην Σύνοδο της Κρήτης δεν θα μιλούσαμε σήμερα για σχίσμα στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Η πανορθόδοξη ενότητα δεν ξεχωρίζει με βάση τις φυλές και τις γλώσσες, αλλά με βάση την κοινή πίστη. Αυτή υπάρχει. Χρειάζεται όμως και την συμμετοχή όλων μας”.
