Πρώτος αιφνιδιασμός. Σκέτο αστροπελέκι αστραφτερό. Οποιος εξ ημών και υμών, των κοινών θνητών, καταφέρει να δρασκελίσει το κατώφλι των 97 ετών, με πνευματική διαύγεια των σαράντα χρόνων και με λόγο τόσο καθαρό και τόσο πυκνό, ε αυτός είναι προνομιούχος και εκλεκτός!
Δεύτερος αιφνιδιασμός. Προτού ακόμα ανοίξω το στόμα μου και καταφέρω να διατυπώσω την πρώτη φράση μου, εκείνος ο προνομιούχος της φύσης και εκλεκτός του πνεύματος, με ποταμιαία ροή και με στοχοπροσήλωση μοναδική, απαντούσε και κάλυπτε κάθε πτυχή των ερωτήσεών μου.
Τρίτος αιφνιδιασμός. Οι πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές του ανησυχίες είναι αδιαπραγμάτευτες. Και για πολλούς άλλους εντελώς προκλητικές. Θα καταλάβετε μόλις αρχίσετε να τις διαβάζετε.
Φυσικά πρόκειται για τον Νάνο Βαλαωρίτη. Το Νάνος από το Ιωάννης. Ενας από τους ελάχιστους ζωντανούς πνευματικούς θρύλους που διαθέτει η Ελλάδα. Με προγονικό δέντρο που κάθε ρίζα του συνδέεται με μερικά από τα πιο λαμπρά κεφάλαια του ελληνικού κράτους. Οπως, ας πούμε, ότι είναι δισέγγονος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Οπως, ας πούμε, ότι είναι εγγονός του εφοπλιστή και πολιτικού εκ Σπετσών Ιωάννη Βαλαωρίτη. Με πληθωρικό έργο. Ατελείωτος ο κατάλογος των ποιητικών του συλλογών. Αλλά και των δοκιμίων και των πεζών. Φανταστείτε ότι η πρώτη του συγγραφική απόπειρα δημοσιεύεται στα «Νέα Γράμματα» του 1939. Οταν εκείνος ήταν μόλις 18 ετών.
Η διαδρομή του, άσε καλύτερα. Δεν φτάνει, ούτε χωράει σε ολόκληρη την εφημερίδα. Ανάμεσα στις περιπέτειές του, τις γόνιμες και απογειωτικές, η απόδρασή του, το 1944, από τη γερμανοδέσμια Αθήνα. Η μετάβασή του στην Αίγυπτο. Η συνάντησή του με τον Γιώργο Σεφέρη. Η συνάντησή του με τον Τ.Σ. Ελιοτ της «Ερημης χώρας». Η συνάντησή του με τον Ντίλαν Τόμας. Η αυτοεξορία του από τη χουντοδέσμια Ελλάδα του Γιώργου Παπαδόπουλου. Η μετάβασή του στις ΗΠΑ. Η ανάδειξή του ως καθηγητή Συγκριτικής Σημειολογίας και Δημιουργικής Γραφής στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο. Επί σειρά δεκαετιών. Τα λογοτεχνικά βραβεία για την αναγνώριση του έργου του. Κυρίως, το μεγάλο λογοτεχνικό βραβείο για το σύνολο του έργου του. Και η άρνησή του να δεχτεί τον τίτλο του αντεπιστέλλοντος μέλους της Ακαδημίας Αθηνών. Αν είναι δυνατόν.
«Τέτοια απάτη ούτε επί χούντας»
Από τις τελευταίες τοποθετήσεις του «όχι δεν είμαι ΣΥΡΙΖΑ, στήριξα Οικολόγους Πράσινους». Και η πιο τελευταία του δημόσια τοποθέτηση, ένα δριμύ κατηγορώ όπου, ανάμεσα στα άλλα είπε, «η σημερινή κυβέρνηση είναι μεγάλη απάτη, ούτε επί χούντας τέτοιο πράγμα». Και ακόμα «σφάλμα η επίσκεψη Τσίπρα στην Τουρκία», «τσακίστηκε ο πολιτισμός». Συμπληρώνοντας, τέλος, ότι «οι επίγονοι αποδείχθηκαν κατώτεροι της Ιστορίας μας».
Ομως τα περισσότερα βέλη εναντίον της Συμφωνίας των Πρεσπών. Δηλαδή οριστική και αμετάκλητη η αντιπαλότητά του με τους συμμάχους Αμερικής και Γερμανίας. Και οι φόβοι του ότι οι Σκοπιανοί λάου-λάου θα διεκδικήσουν στο τέλος τη Μακεδονία την ελληνική, που εκείνοι τη λένε «Μακεδονία του Αιγαίου».
Φορτωμένος και κουρδισμένος με όλα αυτά, χτύπησα το κουδούνι του διαμερίσματός του. Επί της Πατριάρχου Ιωακείμ. Η πόρτα άνοιξε από την κόρη του (τρία τα παιδιά του) που μιλάει καλύτερα την αγγλική, αφού η μακαρίτισσα η μητέρα τους ήταν Αμερικανίδα. Η σταθερή σύντροφός του. Η Μαρί Γουίλσον που «εγκατέλειψε» πριν από δύο χρόνια.
Ολοι οι χώροι κατειλημμένοι από βιβλία, εφημερίδες και φακέλους. Αισθάνεσαι πως έχεις διακτινιστεί σε κάποια μεγάλη βιβλιοθήκη. Καθίσαμε κοντά σε ένα τραπέζι που έμοιαζε με τραπέζι κουζίνας. Εκείνος στο καροτσάκι. Δεν τον βαστάνε τα πόδια του. Και πώς θα μπορούσε να τον βαστήξουν; Εγώ σε μια απλή καρέκλα. Κάποια στιγμή άρχισα να αισθάνομαι ότι έχω μεταφερθεί στο Κρυφό Σχολειό επί Τουρκοκρατίας.
«Δεν ακούει καλά», με πληροφόρησε η κόρη του, «έχει χαλάσει το ακουστικό του». Ετσι εγώ, κάθε τόσο πλησίαζα κοντά του, διατύπωνα την ερώτησή μου κι εκείνος, αμέσως, έπαιρνε φόρα.
«Οι Σκοπιανοί μάς μισούν επειδή είναι παιδιά του Εμφυλίου»
Προτού ακόμα ολοκληρώσω την ερώτησή μου για τη σημερινή κατάσταση, εκείνος άρπαξε τη σκυτάλη και άρχισε να τρέχει.
«Βρισκόμαστε σε κρίσιμη καμπή. Δεν ξέρουμε τι θα μας συμβεί, τι θα μας προκύψει αύριο. Χτες, ας πούμε, ανακάλυψα στο Facebook… (σ.σ.: αν είναι δυνατόν να είσαι 97 και να σκαλίζεις το Facebook, το Instagram, το Viber και όλα αυτά τα μαραφέτια της διαστημικής τεχνολογίας)…Ανακάλυψα λοιπόν ότι οι Τούρκοι στην Κύπρο έχουν κάνει εισβολή μερικά μέτρα πέραν των δικών τους συνόρων, στα κατεχόμενα εδάφη. Αποτέλεσμα; Καμία αντίδραση από τη δική μας πλευρά. Κοντά σε όλα αυτά πρέπει να βάλουμε και τις συνεχιζόμενες απειλές του Ερντογάν. Καθώς και τις διεκδικήσεις για τις ΑΟΖ και τον δικό μας υποθαλάσσιο φυσικό πλούτο. Οι Τούρκοι διεκδικούν μερίδιο φυσικά. Και πάντα θα το διεκδικούν».
- Διάβασα για τη διαφωνία σας σχετικά με τη Συμφωνία των Πρεσπών.
«Εκεί ακόμα χειρότερα. Ουδεμία αντίδραση. Οταν ήμουν στον Καναδά, εκεί γύρω το 2000, μου έλεγαν οι Καναδοί ότι εμείς οι Ελληνες καταδιώκουμε τους καημένους Σκοπιανούς. Οτι δηλαδή οι Σκοπιανοί είναι θύματά μας. Τέτοια πράγματα διαδίδουν εναντίον μας. Μας συκοφαντούν και μας διαβάλλουν παντού. Το ίδιο κάνουν και στην Αυστραλία. Και θα συνεχίσουν να το κάνουν. Οτι δηλαδή τους έχουμε αδικήσει».
Προτού προλάβω να διατυπώσω την ερώτησή μου, εκείνος συνέχισε ακάθεκτος:
«Ποιοι είναι αυτοί; Οι περισσότεροι είναι τα παιδιά των ηττημένων Σλαβομακεδόνων του εμφυλίου πολέμου. Σλαβομακεδόνες τους είχε βαφτίσει ο Τίτο. Αυτοί που είχαν καταφύγει στην περιοχή των Σκοπίων. Από τότε έχουν μεγάλο μίσος για την Ελλάδα. Το κληρονόμησαν. Αυτό το μίσος μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Θα φανεί τώρα με τη Συμφωνία των Πρεσπών. Θα επικαλούνται τη “μακεδονική” γλώσσα και θα απαιτήσουν να τη διδάσκουμε στα σχολεία. Θα αποκαλούν την ελληνική Μακεδονία “Μακεδονία του Αιγαίου”. Και θα τη διεκδικούν. Επειδή, λένε, είναι δική τους. Τους ανήκει!».
«Λαπάδες όλοι οι πολιτικοί»
- Ο Ζόραν Ζάεφ πάντως φαίνεται πιο ήπιος, πιο συνεννοήσιμος.
«Πλάνη. Μεγάλη πλάνη. Ο Ζάεφ είναι πιο έξυπνος και αίλουρος από τον προηγούμενο τον “σκληρό” Νίκολα Γκρουέφσκι. Ο Ζάεφ διακατέχεται από το ίδιο μίσος για εμάς τους Ελληνες. Θα εξακολουθεί να μας προκαλεί. Και με την ονομασία των αεροδρομίων και με τα αγάλματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Είναι ένα κακό φύραμα αυτοί οι Σκοπιανοί. Γι’ αυτό οι Βούλγαροι συντάχθηκαν μαζί τους. Μόνο οι Ρώσοι είναι εναντίον τους. Γιατί δεν θέλουν το ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια».
- Μα η Ελλάδα είναι μέλος της Ατλαντικής Συμμαχίας.
«Φυσικά είμαστε με το ΝΑΤΟ, αλλά έχουμε πικρή πείρα. Θυμήσου μόνο τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Πάντα στέκονται εναντίον μας. Προσωρινά, λόγω Ερντογάν, μπορεί να εμφανίζονται πιο κοντά μας. Ομως κατά βάθος είναι με τους Τούρκους. Το μόνο που μέχρι στιγμής αποφεύγουμε είναι ο ανοιχτός πόλεμος. Οπως τότε στο επεισόδιο με τα Ιμια».
- Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε;
«Αν σύσσωμη η αντιπολίτευση είχε παραιτηθεί από τη Βουλή, τότε κάτι θα είχε γίνει. Και η Νέα Δημοκρατία και το ΚΙ.Ν.ΑΛ. Αφού ισχυρίζονται πως είναι εναντίον της Συμφωνίας των Πρεσπών. Ομως όλοι τους είναι λαπάδες. Δεν βλέπουν πέρα από τη μύτη τους. Δεν βλέπουν τι πρόκειται να γίνει αύριο. Από την άλλη, οι Σκοπιανοί τρίβουν τα χέρια τους. Τους έχουμε, λένε, εκεί που εμείς θέλουμε. Ολα αυτά που ισχυρίζονται δημοσίως περί ειρηνικής συνύπαρξης είναι ανοησίες και μπούρδες του Τσίπρα. Με τον καιρό οι απαιτήσεις τους θα μεγαλώνουν. Και όταν με την είσοδό τους στην Ευρωπαϊκή Ενωση θα αισθανθούν ασφαλείς, τότε θα δείξουν το πραγματικό τους πρόσωπο. Τα συγχαρητήριά μου στους εκπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης. Σε όλους. Τα κατάφεραν περίφημα».
- Δηλαδή ποιοι είναι ακριβώς οι φόβοι σας;
«Θα σου εξηγήσω. Γιατί στο μεταξύ οι Τούρκοι δεν χάνουν στιγμή να μπαίνουν στα Σκόπια. Τα χρησιμοποιούν όλα. Από τη μια μεριά η Θράκη με τους μουσουλμάνους. Και από την άλλη τα Σκόπια. Θα βρεθούμε, θα καταλήξουμε περικυκλωμένοι».
- Και η Αλβανία;
«Πρέπει να σου πω ότι έχω θαυμάσει την αντιπολίτευση της Αλβανίας. Επειδή παραιτήθηκαν όλοι μαζί διότι διαφώνησαν με τη συμμαχία του ΝΑΤΟ. Είναι ανάστατη η Αλβανία. Σε τέτοιο σημείο που ο Εντι Ράμα αναγκάστηκε να διαφύγει για να βρεθεί κάτω από την προστασία του Στρατού».
«Ο ΣΥΡΙΖΑ συνονθύλευμα παλιών κυνικών σταλινικών»
- Δηλαδή η πρότασή σας είναι να φύγουμε από το ΝΑΤΟ;
«Δεν είπα κάτι τέτοιο. Απλώς λέω πως, αν είχαμε κι εμείς τα κότσια της αλβανικής αντιπολίτευσης, τότε ίσως τα πράγματα να ήταν διαφορετικά. Οπως έκανε και ο Παπανδρέου παλιά. Αν ολόκληρη η αντιπολίτευση είχε παραιτηθεί, τότε η αντίδρασή μας θα ήταν ηχηρή. Χαρακτηριστικές είναι οι αντιδράσεις του Τζορτζ Σόρος και των ΗΠΑ προκειμένου να τρομοκρατήσουν τους βουλευτές στην Αλβανία. Φάνηκε ξεκάθαρα αυτό. Ο Εντι Ράμα είναι όργανό τους».
- Και η δική μας κυβέρνηση; Κι αυτή όργανο των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ;
«Οπως έχει καταντήσει η κυβέρνηση, φυσικά. Ο Τσίπρας όργανό τους. Το ίδιο και ολόκληρη η κυβέρνηση. Θα έλεγα όμως πως είναι και η αντιπολίτευση. Ακόμα και το ΚΚΕ».
- Μα όλοι αυτοί ψήφισαν εναντίον της Συμφωνίας των Πρεσπών.
«Ναι, ψήφισαν εναντίον αλλά την άφησαν να περάσει. Χωρίς άλλη διαμαρτυρία. Αν είχαν παραιτηθεί, θα προκαλούσαν εκλογές. Και φυσικά όλοι φοβούνται για τις καρέκλες τους».
- Πώς γίνεται από τη μια η κυβέρνηση να είναι «σταλινική», όπως την έχετε χαρακτηρίσει δημοσίως, και από την άλλη φιλοαμερικανική;
«Νομίζω ότι ο ΣΥΡΙΖΑ είναι συνονθύλευμα παλιών σταλινικών. Κάνα δυο είναι και τροτσκιστές. Οι περισσότεροι έχουν ανατραφεί πολιτικά από την ΚΝΕ. Και είναι διαπαιδαγωγημένοι με νοοτροπία σταλινική. Δηλαδή να προσαρμόζονται σε όλες τις περιστάσεις. Με τη δικαιολογία “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”. Αλλά ποιος ο σκοπός πλέον; Το μοναδικό αποτέλεσμα, φοβάμαι, είναι στο τέλος να διαμελιστεί η ίδια η χώρα».
- Δηλαδή υπονομεύουν την ακεραιότητα της πατρίδας;
«Δεν το καταλαβαίνουν αυτό επειδή διακατέχονται από ένα είδος κυνισμού και αμοραλισμού προκειμένου να διατηρηθούν στην εξουσία. Πάση θυσία. Αλλά και οι άλλοι οι αντιπολιτευόμενοι δεν είναι καλύτεροι. Αν είχαν παραιτηθεί, θα είχαν προκαλέσει μεγάλο θόρυβο στην Ευρώπη. Λάβε υπόψη σου ότι οι Γερμανοί μάς φοβερίζουν να μην τολμήσουμε και καταργήσουμε τη Συμφωνία των Πρεσπών. Από τώρα φοβερίζουν την κυβέρνηση που θα προκύψει από τις επόμενες εκλογές».
«Ηδη είναι περίπου απαγορευμένη η ελληνική σημαία»
- Πάλι για όλα φταίνε οι Γερμανοί;
«Μα δεν βλέπεις ότι οι Γερμανοί άρχισαν πάλι να μας βρίζουν; Αυτό δείχνει ότι φοβούνται τις αντιδράσεις του ελληνικού λαού. Της κοινής γνώμης. Γιατί ο απλός λαός έχει αντιληφθεί τους κινδύνους. Φοβούνται οι Γερμανοί μπας και γίνει καμιά ανατροπή σχετικά με τη Συμφωνία των Πρεσπών. Γι’ αυτό από την αρχή είχα πει ότι βρισκόμαστε, ως χώρα, σε κρίσιμη καμπή. Με απειλές απ’ όλες τις μεριές».
- Μόνο απ’ έξω;
«Και μέσα. Οι Συριζαίοι έχουν αλλάξει τα σχολικά βιβλία. Δεν θέλουν να αναφέρονται ονόματα όπως του Παύλου Μελά και του Δραγούμη. Με τη δικαιολογία πως τάχα μου επιβαρύνονται οι μαθητές. Ακούστε δικαιολογία. Σιγά-σιγά, όπως πάμε, θα καταργήσουν και την Ελληνική Επανάσταση του ’21. Ηδη είναι περίπου απαγορευμένη η ελληνική σημαία. Οποιος αντιδρά σε όλα αυτά θεωρείται και χαρακτηρίζεται εθνικιστής. Δηλαδή ο πατριωτισμός κατασυκοφαντείται ως εθνικισμός. Και όλα αυτά με την Παιδεία έχουν ξεκινήσει από τους δήθεν προοδευτικούς. Ας θυμηθούμε την περίπτωση της Μαρίας Ρεπούση που την καταστροφή της Σμύρνης την είχε αποδώσει σε “συνωστισμό στην παραλία της Σμύρνης”»!
- Υπάρχει αντίδραση από την πλευρά των πνευματικών ανθρώπων, της λογοτεχνίας;
«Τα περισσότερα βιβλία που εκδίδονται είναι μυθιστορήματα. Δεν τα διαβάζω. Για την ποίηση υπάρχει η δικαιολογία ότι δεν πουλάει. Ψέματα. Δεν πουλάει η μέτρια και η κακή ποίηση. Ποιήματα που δεν αφορούν σύγχρονους, σημερινούς ανθρώπους. Μια ποίηση γραμμένη με ύφος ναρκισσισμού. Εγώ, ας πούμε, που γράφω διαφορετικά, κατάφερα να πουλήσω. Το τελευταίο μου έργο τυπώθηκε σε δεύτερη έκδοση. Το “Πικρό καρναβάλι” εξαντλήθηκε. Και τώρα ετοιμάζω άλλες δύο καινούριες συλλογές».
Τον κοιτούσα με ανοιχτό το στόμα. Απίστευτη ενέργεια, απίστευτο κουράγιο, απίστευτη διαύγεια. Και απίστευτο πείσμα για ζωή. Μου θύμισε τη μεγάλη μελέτη του για τον Ομηρο και τα άρθρα του εναντίον της Γερμανίας υπό τον τίτλο «Ή του ύψους ή του βάθους» από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
- Δηλαδή ποια η σημερινή πνευματική και πολιτιστική κατάσταση της χώρας;
«Ανύπαρκτη. Και πολιτιστικά και πνευματικά. Ουδεμία σχέση με τη γενιά του ’30 αλλά και του ’40. Από τη σχετικά νεότερη γενιά εκτιμώ την περίπτωση του ποιητή και εκδότη λογοτεχνικών περιοδικών Ντίνου Σιώτη. Νεότερος, τρόπος του λέγειν βέβαια. Πρέπει να κοντεύει τα εβδομήντα. Συνιστώ ένα από τα τελευταία του βιβλία με τίτλο “Μάρθα, Μάρθα”».
- Και το μέλλον της Ελλάδας;
«Σκοτεινό. Ο,τι κι αν γίνει. Ακόμα και με νέα, διαφορετική κυβέρνηση, δεν βλέπω να αλλάζουμε πολύ. Μας πιέζουν οι ξένοι παράγοντες οι οποίοι διαρκώς ανακινούν τον φόβο της Ρωσίας. Ετσι, με αυτό το φόβητρο, δικαιολογούν τα κατασταλτικά μέτρα που παίρνουν και τους εξοπλισμούς που κάνουν. Τεράστιους εξοπλισμούς. Κάπως έτσι επωφελούνται διάφοροι οικονομικοί όμιλοι. Αυτό το φαινόμενο είναι γενικευμένο παντού. Αμερική, Κίνα, Ρωσία, Ευρώπη εξοπλίζονται διαρκώς. Μέσα σε αυτή τη δίνη βρισκόμαστε κι εμείς. Και δεν έχουμε έναν μεγάλο, διορατικό πολιτικό όπως, ας πούμε, ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος».
- Δηλαδή τι να κάνουμε και τι να πούμε; Να σταυροκοπηθούμε;
«Οχι, φυσικά. Πρέπει να αντιδράσουμε. Η περίοδος είναι κρίσιμη και ο καθένας πρέπει να αναλογιστεί τις ευθύνες του».
