Η Σπαρτιάτισσα, Κυνίσκα, ήταν κόρη του βασιλιά της Σπάρτης, Αρχιδάμου και αδελφή του Αγησίλαου.
Δύο φορές αναδείχθηκε νικήτρια, το 396 και το 392 π.Χ, προκαλώντας τον ενθουσιασμό των Σπαρτιατών αλλά και ενθαρρύνοντας και άλλες γυναίκες να ακολουθήσουν το παράδειγμά της.
Η Κυνίσκα κατόρθωσε να κερδίσει την αρματοδρομία τεσσάρων αλόγων (τέθριππον) το 396 και το 392 π.Χ., παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες απαγορευόταν να συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες και να παρευρίσκονται στους ιερούς χώρους του Ολυμπιακού Ιερού.
Η σπαρτιατική κουλτούρα, που ενθάρρυνε την εκπαίδευση και των γυναικών τόσο σωματικά όσο και πνευματικά, έδωσε στην Κυνίσκα τις βάσεις για να ασχοληθεί με τα άλογα και τις αρματοδρομίες. Παρά την απαγόρευση συμμετοχής των γυναικών, η Κυνίσκα εκμεταλλεύτηκε το γεγονός ότι στις αρματοδρομίες νικητές ανακηρύσσονταν οι ιδιοκτήτες των αλόγων και όχι οι ηνίοχοι, που ήταν συχνά σκλάβοι.
Η νίκη της Κυνίσκας δεν πέρασε απαρατήρητη. Στήθηκαν χάλκινα αγάλματα της στην Ολυμπία, και η επιγραφή σε ένα θραύσμα της βάσης του αγάλματος της γράφει:
«Βασιλιάδες της Σπάρτης ήταν οι πατέρες και τα αδέρφια μου. Εγώ, η Κυνίσκα, νικήτρια στην αρματοδρομία με τα γρήγορα άλογά μου, έστησα αυτό το άγαλμα. Υποστηρίζω ότι είμαι η μόνη γυναίκα σε όλη την Ελλάδα που κέρδισε αυτό το στέμμα».
Το κατόρθωμά της είναι σημαντικό και αξιόλογο και σύμφωνα με τον Παυσανία, η Κυνίσκα φιλοδοξούσε να νικήσει στην Ολυμπία, ενώ ο Ξενοφών και ο Πλούταρχος ισχυρίζονται ότι ο αδελφός της, ο βασιλέας Αγησίλαος, την πίεσε να διαγωνιστεί, γεγονός που εγείρει τα ερωτήματα: Κυνίσκα ή Αγησίλαος; Η νίκη προήλθε από την πριγκίπισσα ή οργανώθηκε από τον βασιλιά; Φιλόδοξη αδερφή ή χειραγωγός αδελφός; Υπερήφανη πρωτοπόρος ή πολιτικό πιόνι;
Σύγχρονοι μελετητές εξετάζουν την Κυνίσκα υπό την οπτική της αθλητικής ιστορίας των γυναικών ή την περίοδο κρίσης της Σπάρτης τον 4ο αιώνα π.Χ. Ορισμένοι συσχετίζουν την αρματοδρομία της Κυνίσκας με εσωτερικούς παράγοντες της Σπάρτης, με συγκέντρωση περιουσιακών στοιχείων που αποσκοπούσαν στην διεκδίκηση εξουσίας και τον ανταγωνισμό του Αγησιλάου με τους Σπαρτιάτες αντιπάλους.
Κάποιοι δίνουν στην Κυνίσκα εξέχουσα θέση στην ιστορία του γυναικείου αθλητισμού, ενώ ο αθλητικός ιστορικός Manfred Lämmer λέγει ότι η επιτυχία της «δεν είχε σχεδόν καμία αθλητική αξία».
Ο καθηγητής Mark Golden, θέλοντας να τονίσει τον ρόλο του αθλητισμού στην «διαφορετικότητα» εντοπίζει «ενδείξεις παιγνίων μεταξύ φύλων» στην πιθανή επιρροή του Αγησιλάου. Βλέπει την νίκη της Κυνίσκας, όπως και τους αγώνες στα Ηραία, όχι ως πρόοδο ή απελευθέρωση αλλά ως ενίσχυση της κατώτερης θέσης των γυναικών.
Ο φιλόσοφος Tom Scanlon θεωρεί ότι ο Αγησίλαος χρησιμοποίησε μια γυναικεία νίκη για να αμφισβητήσει την αξία των ανδρικών κατακτήσεων.
Η συγγραφέας Sarah Pomeroy το 2002, στο βιβλίο της «Γυναίκες της Σπάρτης» χαρακτηρίζει την Κυνίσκα «πρώτη γυναίκα αθλήτρια στην Ελλάδα». Είναι πεπεισμένη ότι η Κυνίσκα ήταν «ειδική σε θέματα ιππασίας με πλήρη αφοσίωση στους αγώνες – μια φιλόδοξη και εγνωσμένη εκτροφέας ίππων» ικανή να διαγωνιστεί στην Ολυμπία.
Η Ολυμπιακή καριέρα της Κυνίσκας υπήρξε εξαιρετική, αποτελώντας μία αξιοσημείωτη παρέκκλιση από τα καθιερωμένα, αλλά ήταν όντως μια εύπορη, ανταγωνιστική γυναίκα που ενεργούσε μόνη της; Πρέπει το ενδιαφέρον μας για την ιστορία των γυναικών να μας οδηγήσει στο να δούμε την Κυνίσκα ως υπέρμαχο των δικαιωμάτων των γυναικών στον αθλητισμό;
