Στην ελληνική μυθολογία, ο θάνατος του Οδυσσέα δεν περιγράφεται ρητά στα επικά ποιήματα που αποδίδονται στον Όμηρο, δηλαδή στην “Ιλιάδα” και την “Οδύσσεια”.
Η Οδύσσεια τελειώνει με τη θεά Αθηνά να καταφέρνει να σταματήσει τη μάχη που ξέσπασε ανάμεσα στους συγγενείς των νεκρών μνηστήρων και τον Οδυσσέα. Τί έγινε όμως μετά, πως έζησε και πως πέθανε ο Οδυσσέας;
Η τύχη του Οδυσσέα μετά το μακρύ ταξίδι του και την τελική επιστροφή του στην Ιθάκη αποτελεί αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των αρχαίων πηγών. Ωστόσο, ορισμένες μεταγενέστερες αναφορές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των αρχαίων θεατρικών συγγραφέων και ποιητών, παρέχουν διάφορες εκδοχές για το τέλος του Οδυσσέα.
Έχουμε τον Τηλέμαχο, κατά τον Όμηρο, με την Πηνελόπη. Τον Ευρύαλο, κατά τον Σοφοκλή, με την Ευίππη. Ο Ευγάμμων ο Κυρηναίος ή ο Κιναίθων ο Λακεδαιμόνιος, συνέγραψε το έπος «Τηλεγόνεια» ή «Τηλεγονία», το πανάρχαιο αυτό έπος, θεωρείται η συνέχεια της Οδύσσειας και ο άλλος γιος του Οδυσσέα είναι ο Τηλέγονος, καρπός του έρωτά του με την Κίρκη, όταν η μάγισσα τον αιχμαλώτισε, μαζί με τους συντρόφους του, στο νησί της.
Προσπάθησε να ξαναφτιάξει τη ζωή του όμως η σχέση του με την Πηνελόπη αλλά δεν εξελίχθηκε καλά. Άρχισαν οι τσακωμοί καθώς η Πηνελόπη, ακούγοντας τον Οδυσσέα να τις ιστορεί τα κατορθώματα και τις περιπέτειες της, ζήλεψε την Καλυψώ, στο νησί της οποίας ο Οδυσσέας είχε περάσει επτά χρόνια. Η ίδια τον περίμενε υπομονετικά και δεν υπέκυπτε στους μνηστήρες, ενώ αυτός έπεφτε από την αγκαλιά της Κίρκης, στην αγκαλιά της Καλυψούς.
Ο πατέρας του, ο Λαέρτης, ύστερα από ένα χρόνο πέθανε. Ο γιός του, ο Τηλέμαχος, έφυγε με κάποια φοινικικά πλοία που είχαν πιάσει λιμάνι στην Ιθάκη. Τον έδιωξε ο Οδυσσέας επειδή φοβόταν ότι θα τον δολοφονήσει. Σημειώνουμε εδώ ότι στη διάρκεια της Οδύσσειας ο Οδυσσέας είχε κατέβει στον Άδη για να συμβουλευτεί τον μάντη Τειρεσία. Αυτός, μεταξύ άλλων, του προφήτεψε ότι θα σκοτωθεί από τη θάλασσα και από το γιό του.
Ο Τειρεσίας, τον είχε επίσης συμβουλεύσει ότι για να εξευμενίσει τον Ποσειδώνα έπρεπε, όταν θα γύριζε στην Ιθάκη, να πάρει ένα κουπί στον ώμο και να ταξιδέψει στη στεριά μέχρι να βρει κάποιον που να μην γνωρίζει τη θάλασσα και τι είναι το κουπί. Εκεί να θυσιάσει στους θεούς. Αυτό και έκανε ο Οδυσσέας, έφυγε και έφτασε στη Θεσπρωτία. Περπατώντας στο εσωτερικό της χώρας, με το κουπί στον ώμο, κάποια στιγμή κάποιοι άνθρωποι τον ρώτησαν γιατί κουβαλούσε μαζί του το «λιχνιστίρι», το ξύλο δηλαδή που ανακατεύουμε τα κομμένα στάχυα. Ο Οδυσσέας κατάλαβε ότι αυτό είναι το μέρος που εννοούσε ο Τειρεσίας. Οι άνθρωποι δεν ήξεραν ότι το ξύλο ήταν κουπί άρα δεν ήξεραν και τη θάλασσα. Έμπηξε στη γη το κουπί και θυσίασε στον Ποσειδώνα.
Μια από τις πιο συχνά αναφερόμενες αφηγήσεις προέρχεται από το έργο του αρχαίου Έλληνα τραγωδού Σοφοκλή.
Στο έργο του “Αίας”, ο Οδυσσέας πεθαίνει ως αποτέλεσμα μιας διαμάχης για την πανοπλία του Αχιλλέα. Μετά την πτώση της Τροίας, οι Έλληνες ηγέτες, μεταξύ των οποίων ο Οδυσσέας και ο Αίας, ανταγωνίζονται για το δικαίωμα να κληρονομήσουν την πανοπλία του Αχιλλέα.
Ο Οδυσσέας κερδίζει τελικά τον διαγωνισμό, γεγονός που οδηγεί στον έντονο θυμό και τη δυσαρέσκεια του Αίαντα.
Σε ορισμένες εκδοχές, ο Αίας σχεδιάζει να σκοτώσει τους Έλληνες ηγέτες, αλλά η θεά Αθηνά επεμβαίνει και τον τρελαίνει. Στην τρέλα του, ο Αίας σφάζει ένα κοπάδι πρόβατα, πιστεύοντας ότι είναι εχθροί του, και τελικά αυτοκτονεί. Ο θάνατος του Οδυσσέα δεν περιγράφεται ρητά σε αυτό το πλαίσιο, αλλά υπονοείται ότι αντιμετώπισε κινδύνους που σχετίζονται με τα επακόλουθα του Τρωικού Πολέμου.
Αινειάδα
Μια άλλη περιγραφή, που συναντάται στα έργα του Ρωμαίου ποιητή Βιργίλιου στην “Αινειάδα”, υποδηλώνει ότι ο Οδυσσέας βρήκε το τέλος του μέσω προδοσίας.
Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, μετά την πτώση της Τροίας, ο Οδυσσέας προσπάθησε να εξαπατήσει τον Κύκλωπα Πολύφημο, ισχυριζόμενος ότι το όνομά του ήταν “Κανένας”. Ωστόσο, όταν ο Οδυσσέας αποκαλύπτει αργότερα την πραγματική του ταυτότητα, ο Πολύφημος ζητά εκδίκηση. Στην εκδοχή του Βιργιλίου, ο Πολύφημος σκοτώνει τελικά τον Οδυσσέα χρησιμοποιώντας ένα γιγάντιο δόρυ.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές οι αφηγήσεις δεν συνάδουν μεταξύ τους και οι λεπτομέρειες γύρω από τον θάνατο του Οδυσσέα διαφέρουν μεταξύ των διαφόρων πηγών.
Η ασάφεια και η ποικιλομορφία αυτών των μύθων συμβάλλουν στον πλούτο της ελληνικής μυθολογίας, επιτρέποντας διάφορες ερμηνείες και προσαρμογές με την πάροδο του χρόνου.
O Ηρόδοτος
Οι περιπέτειες του Οδυσσέα στη λιγότερο γνωστή μετά την Οδύσσεια περίοδο περιλαμβάνουν το γάμο του με τη βασίλισσα της Θεσπρωτίας, Καλλιδική, και τη γέννηση του γιου του Πολυπίτη.
Μετά το θάνατο της Καλλιδικής, ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη, ανακαλύπτοντας τον μικρότερο γιο του, τον Πολύποδα, που γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της απουσίας του.
Ωστόσο, το έπος παίρνει μια απροσδόκητη τροπή με την εισαγωγή του Τηλέγονου, του μοιραίου γιου του Οδυσσέα που δεν αναφέρεται από τον Όμηρο αλλά από τον Ησίοδο.
Ο Τηλέγονος, σταλμένος από την Κίρκη ή την Αφροδίτη, σκοτώνει κατά λάθος τον Οδυσσέα σε μάχη στην Ιθάκη. Τα γεγονότα που ακολουθούν περιλαμβάνουν τον Τηλέγονο να παντρεύεται την Πηνελόπη, τον Τηλέμαχο να παντρεύεται την Κίρκη και η αφήγηση ολοκληρώνεται με μια ευφάνταστη ανατροπή.
Οι μελετητές κάνουν εικασίες για την προέλευση της Τηλεγονίας, ενώ ορισμένοι πιστεύουν ότι μπορεί να είναι απόσπασμα ενός παλαιότερου χαμένου έπους, της Θεσπρωτίας.
Επιπλέον, παραλλαγές αυτής της ιστορίας εμφανίζονται και στη χαμένη τραγωδία του Σοφοκλή, όπου ένας χρησμός στη Δωδώνη προβλέπει τον θάνατο του Οδυσσέα από τα χέρια του γιου του, οδηγώντας σε μια τραγική συνάντηση μεταξύ του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου.
