του Ιωάννη Κουζίου, Ιστορικού ερευνητή, Π.Ε. Ελληνικού Πολιτισμού
Ο Πατριάρχης κατηγορήθηκε ως «τουρκόφιλος», «τουρκόδουλος», εχθρός της επανάστασης και της ελευθερίας των Ελλήνων, είναι όμως αυτή η πραγματικότητα; Αρχικά πρέπει να αναφέρουμε ότι οι αφορισμοί ήταν δύο και όχι ένας, πανομοιότυποι και απευθύνονταν στα ίδια πρόσωπα τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, αρχηγό του επαναστατικού κινήματος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τον Μιχαήλ Σούτσο. Πριν αρχίσουμε την εξιστόρηση των γεγονότων πρέπει επίσης να αναφέρουμε κάτι πολύ σημαντικό που τόνιζε ο αείμνηστος δάσκαλος Σαράντος Καργάκος, -γνώστης της ελληνικής επανάστασης όσο ελάχιστοι- « η ιστορία έλεγε, είναι οι πηγές και για να μπορέσει κάποιος να ερμηνεύσει τα ιστορικά γεγονότα και τις οποίες αποφάσεις και ενέργειες των ιστορικών προσώπων πρέπει να ξεχάσει την δική του εποχή, τα όσα θεωρεί αυτονόητα και δεδομένα και να μεταφερθεί όσο μπορεί σε εκείνη την εποχή της οποίας πρέπει να έχει επαρκής γνώση (ιστορική, πολιτική, διπλωματική) για να αποφύγει έτσι και το λάθος του ιστορικού αναχρονισμού».
ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνάει τον Προύθο και κηρύσσει την επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Β΄ μαθαίνει τα νέα την 1 Μαρτίου 1821 από τον Ρώσο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη Στρόγανωφ, έτσι λαμβάνει βίαια μέτρα κατά των απίστων, αρχίζει πολεμικές προετοιμασίες και κηρύσσει την Κωνσταντινούπολη σε κατάσταση πολιορκίας. Ξεσπά αμέσως λυσσώδης βία των μουσουλμάνων με καταστροφές, βανδαλισμούς και λεηλασίες εναντίων των χριστιανώ. Ο πατριάρχης όπως αντιλαμβανόμαστε, ως ηγέτης των ορθοδόξων Millet Basi έχει τεράστια ευθύνη για την ζωή τους, κάθε απόφασή του θα έχει άμεσες συνέπειες στους χριστιανούς. Ο σουλτάνος αποφασίζει γενική σφαγή όμως χρειαζόταν έγκριση με την έκδοση φετφά από τον ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη των Οθωμανών σειχούλισλάμη Χατζήχαλήλ εφένδη, οποίος αρνείται να συμμετέχει στην σφαγή και έτσι ο σουλτάνος τον παύει τον εξορίζει και διορίζει άλλον στη θέση του Ο νέος σειχούλισλάμης Φείζ Ιμάμης αναγκάζεται να εκδόσει φετφά με τον οποίο προβλέπονται οι τιμωρίες μόνο των ενόχων Ο σουλτάνος στις 11 Μαρτίου αποφασίζει να εκδώσει φιρμάνι με το οποίο χορηγούσε αμνηστία στους Έλληνες υπό τον όρο να μην συμμετέχουν σε καμία επαναστατική ενέργεια. Επίσης με άλλο φιρμάνι την ίδια ημέρα 11 Μαρτίου δίνει διαταγή στον πατριάρχη να εκδώσει γενικό αφορισμό με τον οποίο να αφορίζει όχι μόνο τον Υψηλάντη και τον Σούτσο αλλά και τους οπαδούς τους και να λύσει τον όρκο της Φιλικής Εταιρείας
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ
Ο Πατριάρχης και η Σύνοδος θέλοντας να περιορίσουν όσο το δυνατό τις αρνητικές συνέπειες του αφορισμού τον συνέταξαν χειρόγραφα, υπό την μορφή επιστολής και την απηύθυναν μόνο προς τον μητροπολίτη Μολδοβλαχίας Βενιαμίν. Έτσι στις 11 Μαρτίου ημέρα Παρασκευή ο Πατριάρχης και η Σύνοδος διάβασαν τον αφορισμό επάνω στην Αγία Τράπεζα «εν οχετοίς δακρύων. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε τρείς σημαντικές λεπτομέρειες: Α) ότι ο αφορισμός διαβάστηκε κεκλεισμένων των θυρών ημέρα Παρασκευή όχι Κυριακή σε ημέρα δηλαδή λειτουργίας, ακριβώς για αν μην γίνει γνωστός και επηρεάσει αρνητικά, όπως και έγινε γιατί δεν τον έμαθε κανείς, Β)Σε κανένα από τους δυο συνοδικούς αφορισμούς δεν αποκαλούνται οι επαναστάτες ονομαστικά όπως γινόταν πάντα σε όλους τους αφορισμούς απαραίτητα για να έχουν εγκυρότητα, δηλαδή δεν αναφέρεται το επίθετο κακός μπροστά από τα ονόματα του Υψηλάντη και του Σούτσου, κακός Αλέξανδρος, κακός Μιχαήλ αυτό και μόνο δείχνει ότι και οι αφορισμοί ήταν ΑΚΥΡΟΙ και ΑΝΥΠΟΣΤΑΤΟΙκαιΓ) η σύνταξη του αφορισμού σε μορφή χειρόγραφης επιστολής και η ανάγκη να παραχθούν με το χέρι αντίγραφα ενός τόσο μεγάλου κειμένου καθιστούσε την αναπαραγωγή δυσχερής, αυτός όμως ήταν και ο στόχος του Πατριάρχη και της Συνόδου να συντάξουν ένα αφορισμό τοπικής εμβέλειας (Μολδοβλαχία) και η μεταφορά του και η διάδοσή του να χρονοβόρα με σκοπό να περιοριστούν οι αρνητικές επιπτώσεις μόνο στην Μολδοβλαχία
Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ
Αντίγραφα του πρώτου αφορισμού διαβιβάστηκαν στην Υψηλή Πύλη, εκεί οι Τούρκοι αξιωματούχοι που τα ανέγνωσαν αντιλήφθηκαν την εξαπάτηση ότι ο αφορισμός δεν είναι γενικός και έτσι η Πύλη διέταξε να συνταχθεί νέος γενικός αφορισμός τυπωμένος σε μονόφυλλο, έτσι ώστε να αναπαραχθεί ταχύτατα σε εκατοντάδες αντίτυπα που θα αποστελλόταν σε όλη την αυτοκρατορία και θα ανακοινωνόταν επίσημα υπό την μορφή Απανταχούσας την ώρα της Κυριακάτικης λειτουργίας, με σκοπό να γίνει σε όλους γνωστός. Ο δεύτερος αφορισμός συντάχθηκε στις 20 Μαρτίου 1821 Δ΄ Κυριακή των νηστειών υπογράφτηκε και διαβάστηκε ενώπιων του λαού. Εκτός από τους λόγους που αναφέραμε ανωτέρω ο δεύτερος αφορισμός είναι ανυπόστατος καθώς το συνοδικό όργανο δεν βρισκόταν σε πλήρη απαρτία και η γλώσσα σύνταξης δεν ήταν οριστική αλλά ευκτική-ευχετική.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ανδρέας Κάλβος: Ο Πίνδαρος του 1821
ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο Πατριάρχης παρά την συμμετοχή του στην προετοιμασία της επανάστασης και της σχέσης του με την Φιλική Εταιρεία αναγκάστηκε υπό το βάρος της απειλής γενικής σφαγής των χριστιανών να συντάξει τους δύο άκυρους αφορισμούς, αν δεν το έκανε τότε οι συνέπειες θα ήταν καταστροφικές. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε από τις σφαγές που ακολούθησαν (δέκα χιλιάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν μόνο στην Κωνσταντινούπολη), όταν έγινε γνωστό ότι ξέσπασε η επανάσταση στην Πελοπόννησο στις 25 Μαρτίου 1821. Πραγματικά η έκδοση του αφορισμού ήταν η κυριότερη αιτία που κόπασαν οι σφαγές εκείνες της ημέρες όπως προκύπτει από τα γεγονότα αλλά και αποτέλεσε το εχέγγυο για αναστολή επιβολής άλλων σκληρότερων μέτρων. Ο αφορισμός όχι μόνο δεν είχε αρνητικές συνέπειες στην επανάσταση, αλλά έδωσε χρόνο για να προετοιμαστεί η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Τον άκυρο αφορισμό τον αντελήφθησαν οι κληρικοί των επαναστατημένων περιοχών που φρόντισαν να ενημερώσουν τους χριστιανούς έτσι ώστε να μην επηρεαστούν αρνητικά. Ο άκυρος αφορισμός δεν είχε καμία αρνητική επιρροή στης ηγετικές μορφές της επανάστασης, καθώς όπως αναφέρει ο ίδιος ο Υψηλάντης σε επιστολή του προς τους Σουλιώτες και τον Κολοκοτρώνη τον Ιανουάριο του 21 προβλέποντας αφορισμό, να μην λαμβάνουν υπόψη τα αφοριστικά διότι αυτά είναι αποτέλεσμα βίας και εξαναγκασμού και όχι θελήσεως του Πατριάρχη. Εκείνο που επηρέασε αρνητικά την επανάσταση στην Μολδοβλαχία ήταν η καταδίκη της από τους αυτοκράτορες της Ευρώπης που γέμισε απόγνωση τους Έλληνες στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.
Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
Ο Πατριάρχης είχε ενεργό συμμετοχή στην προετοιμασία της επανάστασης και ήταν γνώστης των σχεδίων Φιλικής Εταιρείας αυτό προκύπτει από πλήθος τεκμηρίων. Φιλήμων και Ξάνθος αναφέρουν στα απομνημονεύματά τους ότι όταν ο Φαρμάκης πήγε να τον μυήσει στο Αγ. Όρος, ο ίδιος αρνήθηκε απαντώντας «εμένα με έχετε που με έχετε» . Στενοί συνεργάτες του Πατριάρχη τόσο μέσα στην Σύνοδο όσο και στην πατριαρχική αυλή είναι μέλη της Φιλικής όπως ο Λογάδης, ο Αφθονίδης, ο Δέρκων Γρηγόριος, ο μητροπολίτης Εφέσσου Καλλιάρχης. Ο Ιωάννης Παπαρηγόπουλος σημαντικό μέλος της Φιλικής αναφέρει ότι ο πατριάρχης του ζήτησε να μεταφέρει στις κεφαλές του Μόριά τις συμβουλές του για ομόνοια και σταθερότητα στην απόφασή τους να επαναστατήσουν. Επαναστατικές επιστολές είχε στείλει ο Πατριάρχης και προς τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα αλλά και προς τους οπλαρχηγούς της Ρούμελης. Ο Σανί Ζαντέ τούρκος ιστορικός αναφέρει ότι «Τα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας ετηρούντο μυστικά μεταξύ του Πατριάρχου, των μητροπολιτών, των παπάδων , των δημογερόντων και των προκρίτων».
Η ΘΥΣΙΑ
Εκείνο όμως το γεγονός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επανάσταση στην εδραίωσή της και στο γενικό χαρακτήρα που έλαβε είναι η εκτέλεση του Πατριάρχη. Ο Πατριάρχης κρεμάστηκε στις 10 Απριλίου 1821 ανήμερα του Πάσχα από την κεντρική πύλη του Πατριαρχείου. Ο Γρηγόριος μπορούσε να διαφύγει καθώς του είχε προταθεί επανειλημμένως όμως ήταν κάτι που αρνούνταν να πράξει. Γνώριζε ότι η θυσία του είναι η βάση για την στερέωση και την εξάπλωση της επανάστασης. Με τον θάνατό του ο αγώνας λαμβάνει εκτός από την εθνική και την θρησκευτική διάσταση, κινητοποιώντας το θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων. Ο Πατριάρχης έπεσε για να σηκωθεί η επανάσταση, ποτίζοντας με το αίμα του και αυτός το δένδρο της λευτεριάς, κάτι που αμφιβάλλω αν θα έπρατταν όσοι του ασκούν κριτική εκ του ασφαλούς.
