Η ιστορία ξεκινά με τον Στράβωνα, έναν Ρωμαίο γεωγράφο που έγραψε για το Ιερό της Αρτέμιδος Αμαρυσίας, κοντά στην Ερέτρια.
Αρκετά χιλιόμετρα μακριά από τα τείχη της πόλης, ένα υπέροχο συγκρότημα ναών χτίστηκε για τη λατρεία της Αρτέμιδος, της θεάς του κυνηγιού. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους χώρους για τις αρχαίες ελληνικές θρησκευτικές δραστηριότητες. Όμως, παρά τη φήμη του και την τοποθεσία που με ακρίβεια περιγράφει ο Στράβων ως περίπου 8/10 του χιλιομέτρου από τα τείχη της Ερέτριας, ένας καταιγισμός ανασκαφών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα δεν κατάφερε να αποκάλυψει τίποτα.
Σταδιακά, ακόμη και η πεποίθηση ότι υπήρχε ένας τέτοιος τόπος άρχισε να αμφισβητείται και η αναζήτηση για την ανεύρεσή του μειώθηκε.
Ένας νεαρός διδακτορικός φοιτητής κλασικών σπουδών, ο Denis Knoepfler, εντάχθηκε σε μια ελβετική αρχαιολογική ομάδα που εργαζόταν στην Ερέτρια τη δεκαετία του 1960. Μέχρι τότε, οι προσπάθειες για την εύρεση του ιερού συνεχίζονταν σχεδόν ασταμάτητα για περίπου επτά δεκαετίες και ο Knoepler, ο οποίος δήλωσε στον συντάκτη του Archaeology Magazine, Jason Urbanus ότι ενδιαφερόταν για την ιστορία της Ερέτριας εδώ και χρόνια, αποφάσισε ότι χρειαζόταν μια νέα προσέγγιση αν αυτό το διάσημο κτίριο επρόκειτο ποτέ να βρεθεί.
Ξεκίνησε ερευνώντας κάθε οικοδόμημα στη γύρω περιοχή που είχε επαναχρησιμοποιήσει μαρμάρινους όγκους από παλαιότερες περιόδους και κατέληξε σε μια εκκλησία του 13ου αιώνα, σε μια πόλη που ονομάζεται Βάθεια.
Σε κοντινή απόσταση, από προηγούμενες ανασκαφές βρέθηκαν αντικείμενα που απεικόνιζαν τη μορφή και το όνομα της Αρτέμιδος, και ο Knoepfler πίστευε ότι η τοποθεσία του ιερού θα βρισκόταν κοντά στη θάλασσα σε έναν λόφο που ονομάζεται Παλαιοεκκλησιές.
Οι αρχαιολόγοι που εργάζονταν στην Ερέτρια πίστεψαν τόσο πολύ στην αφήγηση του Στράβωνα, ώστε η έκθεση του Knoepfler αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό και δεν δημοσιεύθηκε καν μέχρι πριν από 6 χρόνια. Ωστόσο, ο Knoeplfer συνέχισε να ακολουθεί το προαίσθημά του
Τις επόμενες δεκαετίες, απέδειξε πώς οι μεσαιωνικοί μοναχοί που μετέφραζαν τα ελληνικά του Στράβωνα στα λατινικά μπορεί να μπέρδεψαν τον αριθμό 7 με τον αριθμό 60, λόγω του τρόπου με τον οποίο τα αρχαία ελληνικά χρησιμοποιούσαν γράμματα για την αναπαράσταση των αριθμών.
Η Κάτω Βάθεια και ο λόφος Παλαιοεκκλησιές απείχαν 60 στάδια από τα τείχη της Ερέτριας.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, ξεκίνησε μια οικοδομική έκρηξη στη βάση του λόφου Παλαιοεκκλησιές, και επειδή κανείς δεν είχε βρει ακόμη το Ιερό της Αρτέμιδος , ο Knoepfler κατάφερε να κινητοποιήσει το τμήμα του στην Ελβετία ώστε να πάρει στα σοβαρά τη θεωρία του και να ζητήσει τοπογραφικές άδειες πριν ο θησαυρός θαφτεί κάτω από τα θεμέλια των σπιτιών.
Το 2006 άρχισαν να κάνουν ανασκαφές στο λόφο Παλαιοεκκλησιές για να βρουν αντικείμενα ηλικίας 5.000 ετών και όχι 2.800 ετών. Τα ίχνη έμοιαζαν να έχουν παγώσει, έγραψε ο Urbanus σε ένα υπέροχο αφιέρωμα στο τεύχος Σεπτεμβρίου του περιοδικού - αλλά κυριολεκτικά τις τελευταίες ώρες του χρόνου που είχε διαθέσει ο Knoepfler στον χώρο, ένα στοιχείο εμφανίστηκε από την πιο απίθανη πηγή.
«Ένας ντόπιος κάτοικος πλησίασε με ένα αυτοκίνητο, κατέβασε το παράθυρο και έδειξε ένα εργοτάξιο κοντά στη βάση του λόφου Παλαιοεκκλησιές», γράφει ο Urbanus, αφηγούμενος τον συνάδελφο του Knoepfler, Sylvian Fachard, διευθυντή της ESAG, ο οποίος ήταν εκεί στην ανασκαφή. «Πρέπει να ρίξεις μια ματιά σε εκείνη τη βίλα που χτίζουν εκεί πέρα. Θα βρεις ενδιαφέροντα πράγματα», θυμήθηκε ο Fachard, αναφέροντας τον οδηγό που στη συνέχεια έφυγε.
Μεταξύ ενός μεγάλου σωρού αγγείων, βρήκαν ένα σημαντικό μαρμάρινο όγκο κομμένο με αιχμηρές γωνίες ακριβείας, το οποίο ο Fachard είπε ότι ήταν ένα σίγουρο σημάδι ότι το ιερό πρέπει να βρίσκεται εκεί, καθώς αυτού του είδους η τοιχοποιία συναντάται μόνο στις πιο σημαντικές Ερετριακές κατασκευές.
Όταν οι δύο άνδρες επέστρεψαν την επόμενη ημέρα, ο τεράστιος μαρμάρινος όγκος είχε εξαφανιστεί, Οι Knoepfler και Fachard εξασφάλισαν άλλη μια άδεια για να σκάψουν κοντά ωστόσο δεν βρήκαν τίποτα.
Αλλά, όπως ακριβώς ο οδηγός αυτοκινήτου τους είχε δώσει ένα στοιχείο όταν όλα τα άλλα έμοιαζαν ανώφελα, στα τελευταία στάδια της δεύτερης ανασκαφής τους ανακάλυψαν άλλο ένα στοιχείο.
Ένα μεγάλο κομμάτι χώματος αποκολλήθηκε από το όρυγμα της ανασκαφής τους, και τότε ήταν που ο αρχαιολόγος της ESAG Thierry Theurillat είδε μέρος ενός μεγάλου μαρμάρινου όγκου να προεξέχει από το τοίχωμα του ορύγματος, σχεδόν επτά μέτρα κάτω από το έδαφος.
«Ήταν ένα δεύτερο χτύπημα της τύχης», δήλωσε ο Fachard “Αν είχαμε βάλει το όρυγμα μας μόλις τέσσερις ίντσες μακριά, δεν θα είχαμε βρει ποτέ τίποτα”.
16 χρόνια αργότερα, γνωρίζουμε τώρα ότι το Ιερό της Αρτέμιδος βρέθηκε εκείνη την ημέρα. Η ESAG αγόρασε περισσότερες από δώδεκα ιδιοκτησίες για να άρει τους περιορισμούς στις ανασκαφές που επέβαλαν οι ιδιώτες γαιοκτήμονες και αποκαλύφθηκαν πολλές σημαντικές ανακαλύψεις της αρχαίας Ελλάδας.
Τρεις κιονοστοιχίες συγκροτούσαν το ιερό, μεταξύ των οποίων μία με μήκος 225 μέτρα. Το 2017, αποκαλύφθηκαν τα πρώτα στοιχεία ενός ναού - ένα κεραμίδι οροφής από τερακότα με την λέξη «Αρτέμιδος», ανάγλυφη στα αρχαία ελληνικά. Η επόμενη ανακάλυψη ήταν μια αυτοσχέδια σκάλα που επέτρεπε την κάθοδο σε ένα κοντινό πηγάδι, η οποία είχε συναρμολογηθεί από αρχαία σήματα και βάσεις αγαλμάτων, ένα από τα οποία έφερε μια επιγραφή μιας συμφωνίας που έγινε μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ερέτριας και των κοντινών Στύρων «στο Ιερό της Αρτέμιδος στην Αμάρυνθο». Η Αμάρυνθος ήταν μια θηβαϊκή λέξη για το ιερό.
Το μυστήριο 120 ετών είχε λυθεί, και καθώς τα χρόνια της ανασκαφής περνούσαν, η ESAG βρήκε τα θεμέλια του ναού εν τέλει το 2020 και άρχισε την εκταφή των ευρημάτων.
«Πρόκειται για μια ασύλληπτη ανακάλυψη που μας εντυπωσίασε όλους», δήλωσε η αρχαιολόγος της ESAG Tamara Saggini στο Archaeology Magazine, “αφενός λόγω της κατάστασης διατήρησης και αφετέρου λόγω του μεγέθους του κοιτάσματος, της εξαιρετικής ποικιλίας του και της σπανιότητας πολλών από τα αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν”.
Η υπόθεση εργασίας είναι ότι πολλά από τα αντικείμενα θάφτηκαν στα θεμέλια του ιερού μετά από μια τεράστια πυρκαγιά που κατέστρεψε μεγάλο μέρος του ναού τον 6ο αιώνα π.Χ.. Οι οικοδόμοι ανήγειραν έναν νέο ναό πάνω στα ερείπια, σφραγίζοντας όλα τα αφιερώματα από κάτω σαν μια αρχαία χρονοκάψουλα.
Ο εκπληκτικός αριθμός των ευρημάτων περιλαμβάνει κεραμικά και χάλκινα αγγεία και σκεύη κάθε είδους, υπολείμματα όπλων και πανοπλιών, κοσμήματα από χρυσό, ασήμι, χαλκό, κεχριμπάρι και ελεφαντόδοντο, μικρά ειδώλια από τερακότα, ακόμη και τα υπολείμματα ενός μπαούλου γεμάτου με υφάσματα που διατηρήθηκαν σε εξαιρετική κατάσταση.
Ένα άλλο αξιοσημείωτο εύρημα ήταν ένα ασβεστολιθικό άγαλμα 16 ιντσών μιας γυναίκας που κρατάει ένα ελάφι, το οποίο θα μπορούσε να απεικονίζει μια γυναίκα που προσφέρει μια θυσία ή την ίδια την Άρτεμη, η οποία συχνά απεικονίζεται με ελάφια λόγω της σύνδεσής της με το κυνήγι.
«Είχαμε κυριολεκτικά μόνο λίγες ώρες ακόμη», δήλωσε ο Fachard, αναπολώντας την πληροφορία από τον αυτοκινητιστή. Χωρίς εκείνη τη στιγμή, το ιερό πιθανότατα θα είχε χαθεί για πάντα.
