Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, δημιουργήθηκε στην περιοχή ένα είδος κενού ισχύος, όπως είχε ήδη προβλέψει ο Μπρεζίνσκι, ο οποίος επανεξέδωσε τους όρους του Μεγάλου Παιχνιδιού. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα κράτη που είχαν αρχικά αναπτυχθεί μαζί, αλληλοσυνδεθούν και εξειδικεύτηκαν, μετά το κάταγμα -που προκάλεσε άμεση εξαθλίωση και απώλεια ποιότητας ζωής στους πληθυσμούς- υιοθέτησαν ολοένα και πιο αποκλίνοντες δρόμους, πολιτικά, οικονομικά, ιδεολογικά, επιδιώκοντας το δικό τους όφελος και επιδεινώνοντας σκόπιμα τις αμοιβαίες διαφωνίες και αντιπαραθέσεις για να ξεχωρίσουν, αναφέρεται στη μελέτη του Ισπανικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Σπουδών.
Μπορείτε να διαβάσετε το πρώτο μέρος της μελέτης εδώ
Στο Ουζμπεκιστάν, από τότε που ανέλαβε ο Μιρζιγιόεφ, η χώρα γνώρισε βελτίωση τόσο στον δείκτη αντίληψης της διαφθοράς όσο και σε ό,τι αναφέρεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και ειδικότερα στην έκφραση, όπως ρητά αναφέρει η Διεθνής Διαφάνεια στην έκθεσή της για το 2021 αν και, όπως φαίνεται, έχει πολύ δρόμο να διανύσει. Το Τατζικιστάν έχει περάσει από έναν εμφύλιο πόλεμο που άφησε μισό εκατομμύριο νεκρούς.
Η περίπτωση του Τουρκμενιστάν αποτελεί έκφραση ισορροπημένης γεωπολιτικής και αποδεικνύει την εξέλιξη της περιοχής. Αυτή η χώρα έχει 992 χιλιόμετρα συνόρων με το Ιράν, 379 χιλιόμετρα με το Καζακστάν και 1621 με το Ουζμπεκιστάν. Το φυσικό αέριο αντιπροσωπεύει το 90% των εισαγωγών και το 40% των εσόδων του. Αντιμετωπίζουμε ένα προσωποκρατικό καθεστώς που συντηρείται από τον πελατειακό χαρακτήρα των ενοικίων αερίου με τον οποίο διασφαλίζει την κοινωνική ειρήνη. Η χώρα επέλεξε επίσης μια «μόνιμη ουδετερότητα» και παραμένει στο περιθώριο των περισσότερων διεθνών και περιφερειακών οργανισμών, συμμετέχοντας μόνο ως παρατηρητής ή προσκεκλημένος πριν από ορισμένους από αυτούς, αν και η εξάρτησή της από τη Ρωσία είναι σαφής. Η «διαρκής ουδετερότητα» και η πατρονία εγγυώνται τη σταθερότητα του κράτους και την επιβίωσή του.
Μέχρι το 2009, ο προορισμός του 90% του φυσικού αερίου του Τουρκμενιστάν ήταν η Ρωσία, η οποία, ενεργώντας ως μονοπώλιο, το μεταπωλούσε στην Ευρώπη. Όμως εκείνη τη χρονιά εγκαινιάστηκε ένας αγωγός φυσικού αερίου Τουρκμενιστάν-Ουζμπεκιστάν-Καζακστάν-Κίνας, ο οποίος επεκτάθηκε με νέα διακλαδώσεις. Επίσης, το ίδιο έτος, ένας νέος αγωγός φυσικού αερίου τέθηκε σε λειτουργία με την ικανότητα να αυξήσει σημαντικά τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς το Ιράν, διαφοροποιώντας έτσι τη ζήτηση .
Ως αποτέλεσμα, στον τομέα του φυσικού αερίου, η Κίνα έχει εκτοπίσει τη Ρωσία, αν και οι αγορές της δεν είναι στα ίδια επίπεδα και γίνονται σε προνομιακές τιμές. Το 2019, λόγω οικονομικών διαφωνιών με το Ιράν και τη Ρωσία, η Κίνα ήταν και πάλι ο μοναδικός αγοραστής όλου του φυσικού αερίου του Τουρκμενιστάν, αποκαθιστώντας το καθεστώς μονοπώλιου, αν και με διαφορετικό πελάτη που καθόριζε επίσης τις τιμές. Όμως, τα κέρδη που αποκτήθηκαν χρησιμοποιήθηκαν για την πληρωμή όλων των υποδομών που κατασκεύασε ο ασιατικός γίγαντας στη χώρα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα μια σοβαρή κρίση ρευστότητας στο ταμείο του Τουρκμενιστάν.
Ο άξονας σταθερότητας στην περιοχή βρίσκεται στο Ουζμπεκιστάν. Επιπλέον, το Ουζμπεκιστάν είναι ο στρατηγικός άξονας της περιοχής τόσο από άποψη πληθυσμού όσο και από άποψη εστιακής τοποθεσίας: συνορεύει με τις υπόλοιπες χώρες, αλλά όχι με την Κίνα ή τη Ρωσία, η οποία δίνει στις αποφάσεις της σημαντική αυτονομία. Στην πραγματικότητα, οι άλλες χώρες παρουσιάζουν επίπεδα ενοποίησης ως κράτη που είναι σημαντικά χαμηλότερα από αυτά του Ουζμπεκιστάν.
Βαθιά πίεση στις σχέσεις στην Κεντρική Ασία
Οι σχέσεις στην Κεντρική Ασία υφίστανται βαθιά πίεση ως αποτέλεσμα των διαφωνιών μεταξύ των διοικήσεων λόγω της αναντιστοιχίας γεωγραφικής και εθνικής κατανομής. Έτσι, το Κιργιστάν και το Τατζικιστάν είναι γεωγραφικά δύσκολο να κυβερνηθούν επειδή χωρίζονται από βουνά (το 50% του Τατζικιστάν είναι πάνω από 3.000 μ.) που δεν μπορούν να διασχιστούν όλο το χρόνο. Το νότιο και το βόρειο τμήμα αυτών των δύο χωρών είναι απομονωμένα από τις υπόλοιπες και ορισμένες περιοχές είναι προσβάσιμες μόνο μέσω του Ουζμπεκιστάν, αλλά το Ουζμπεκιστάν παρουσιάζει δυσκολίες τόσο στην πρόσβαση στο έδαφός του όσο και στη χρήση των οδών επικοινωνίας του.
Το Τατζικιστάν μοιράζεται σύνορα μήκους 1.400 χιλιομέτρων με το Αφγανιστάν, η κύρια εθνική μειονότητα σε αυτή τη χώρα είναι το Τατζικιστάν (σχεδόν το 30% του συνολικού πληθυσμού) και είναι η κύρια οδός εισόδου για την ηρωίνη που φτάνει στη Ρωσία.
Το θέμα είναι ότι η εμφάνιση συνόρων που δεν ανταποκρίνονται στις εθνοτικές ιδιαιτερότητες σε έναν χώρο που θεωρείται αναπόσπαστο και στον οποίο υπήρχε ελευθερία κινήσεων σπάει τη γεωγραφική του ενότητα.
Τα προβλήματα προσθέτουν συνέργειες. Έτσι, η διακίνηση ναρκωτικών βρίσκει ερέθισμα στη φτώχεια και στην γειτνίαση με το αφγανικό κέντρο παραγωγής και συμβάλλει στη χρηματοδότηση ισλαμιστικών οργανώσεων με την ικανότητα και τα μέσα παραγωγής και διανομής του. Και η διακίνηση ναρκωτικών συνδέεται με άλλες εγκληματικές συμπεριφορές.
Η πιο ορατή από αυτές τις εντάσεις ήταν η καταστροφή συνοριακών σταθμών και στις δύο πλευρές των συνόρων, καθώς επίσης και ο θάνατος όχι λίγων πολιτών τρίτων χωρών από τα χέρια ατόμων της ίδιας εθνότητας (Ουζμπέκοι) όταν διέρχονται παράνομα.
Ως απάντηση σε αυτές τις συνθήκες, το Ουζμπεκιστάν ενίσχυσε τον έλεγχο των συνόρων του υιοθετώντας μέτρα που αποσκοπούν στον περιορισμό της μετακίνησης, τα οποία έχουν αφήσει απομονωμένους θύλακες που μέχρι τότε απολάμβαναν ελευθερίας μετακίνησης. Τα σύνορα Τατζικιστάν και Κιργιζίας ναρκοθετήθηκαν, από αέρος και ανακριβώς. Σε ορισμένες περιοχές έριξαν τρεις χιλιάδες νάρκες ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, με ιδιαίτερη συχνότητα στα 42 χιλιόμετρα των Κιργιζικών συνόρων της κοιλάδας Φεργκάνα.
Οι νάρκες έχουν προκαλέσει πολλά θύματα, κυρίως αμάχους του Ουζμπεκιστάν που κατοικούν στο Τατζικιστάν. Οι διαδικασίες αποναρκοθέτησης, που ξεκίνησαν το 2004, μείωσαν τις εντάσεις. Ωστόσο, αυτά δεν ήταν πολύ αποτελεσματικά επειδή δεν υπάρχουν ακριβείς χάρτες που να περιγράφουν λεπτομερώς την τοποθέτησή τους.
Το θέμα της ασφάλειας έχει αδειάσει την ατζέντα από άλλα σχετικά θέματα, υποβιβάζοντας τα τοπικά προβλήματα προς όφελος άλλων προβληματισμών. Η καταστροφή της γέφυρας Karasu το 2005 είναι ένα καλό παράδειγμα. Στρατηγική υποδομή για την περιοχή από οικονομική άποψη, καθώς επέτρεπε τη διαμετακόμιση (κινεζικών) εμπορευμάτων μεταξύ Ουζμπεκιστάν και Κιργιζίας· ξαναχτίστηκε από τον πληθυσμό αψηφώντας ξεκάθαρα το καθεστώς του Προέδρου Καρίμοφ. Αξίζει επίσης να επισημανθούν οι δυσκολίες στη διαμετακόμιση (ειδικά με επικίνδυνα εμπορεύματα όπως το φυσικό αέριο) σε όλη τη χώρα.
Φράγμα συγκράτησης ενάντια στον επεκτατισμό της ρωσικής και περσικής αυτοκρατορίας
Στο Ουζμπεκιστάν, ο εθνικιστικός φόβος για την ανάπτυξη μιας κουλτούρας του Τατζικιστάν που συνδέεται με τον αυτονομισμό την κάνει να εμφανίζεται στη Δύση ως φράγμα συγκράτησης ενάντια στον επεκτατισμό της ρωσικής και περσικής αυτοκρατορίας. Και παρόλο που οι σχέσεις δεν είναι ιδιαίτερα τεταμένες και μάλιστα έχουν βελτιωθεί, οι Κιργίζοι πιστεύουν ότι μπορεί να καταλήξουν ως προτεκτοράτο του Καζακστάν ως αποτέλεσμα του ουζμπεκικού εξαναγκασμού και οι Τατζίκοι πιστεύουν ότι οι Ουζμπέκοι μπορούν να ξαναπάρουν το Χανάτο της Μπουχάρα και να προσαρτήσουν τον Χότζεντ και το υπόλοιπο Τατζικιστάν παραδίδοντας το Γκόρνο-Μπαντακιστάν στο Αφγανιστάν για ενσωμάτωση στο Μπαντακιστάν.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, ως αποτέλεσμα αυτών των φόβων, και ακόμη και πριν από την ανεξαρτησία τους, στην εποχή της ΕΣΣΔ, είχαν ήδη γίνει πογκρόμ Εβραίων, αλλά κυρίως Μεσζιτών Τούρκων (τους οποίους είχε εκδιώξει από τη Γεωργία ο Στάλιν), το τελευταίο στην κοιλάδα της Φεργκανά το 1989, σύμφωνα με διάφορες πηγές — που οργανώθηκε από τις υπηρεσίες πληροφοριών της εποχής και που ήταν πίσω από τη σταδιακή αποχώρηση αυτής της ομάδας από τη χώρα.
Αυτές οι διαδικασίες έγιναν πιο επαναλαμβανόμενες και επεκτάθηκαν σε άλλες ομάδες, μειονοτικές ή σχετικά μειονότητες στο πλαίσιο των νέων κοινωνιών: Ουζμπέκοι, Τατζίκοι...
Η Κεντρική Ασία είναι ξηρή και άνυδρη γη, αλλά με εδραιωμένη αγροτική παράδοση, γι' αυτό και μεταμορφώθηκε μεταξύ των δεκαετιών του 1960 και του 1970 δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό σύστημα άρδευσης και μια τεράστια βαμβακοφυτεία. Ωστόσο, αυτή η έμφαση στη γεωργική παραγωγή είχε καταστροφικές συνέπειες καθώς οι ποταμοί Amu Darya και Sir Darya, οι κύριοι παραπόταμοι της Θάλασσας Aral, εκτρέπονταν. μια μεγάλη περιβαλλοντική καταστροφή.
Λάβετε υπόψη ότι η γεωργία αντιπροσωπεύει το 19,3% του ΑΕΠ της χώρας (η βιομηχανία 33,9% και οι υπηρεσίες το υπόλοιπο 46,8%), γεγονός που την καθιστά ιδιαίτερα επίκαιρη. Το Ουζμπεκιστάν, το Τατζικιστάν και το Κιργιστάν εξάγουν κυρίως πρώτες ύλες για μεταποίηση. Μόνο το Ουζμπεκιστάν εξάγει περισσότερους από τέσσερα εκατομμύρια τόνους βαμβακιού, το 90% της παραγωγής του.
Η οικονομία του Ουζμπεκιστάν βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εξαγωγή των φυσικών του πόρων, των οποίων οι διεθνείς τιμές επέτρεψαν τη συνεχή αύξηση του ΑΕΠ τα τελευταία χρόνια. Η πτώση των τιμών αυτών των πρώτων υλών (εκτός του χρυσού), η διεθνής οικονομική κρίση και η ύφεση στη Ρωσία (τον κύριο εμπορικό εταίρο της) προκάλεσαν επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης που είχε επηρεάσει την ποιότητα ζωής του μεγάλου πληθυσμού της. Ο τομέας εξόρυξης αντιπροσωπεύει το 25% του ΑΕΠ και έχει τη δυνατότητα για περισσότερα. Η ανάκαμψή του μετά την πανδημία θα συμβάλει στη σταθεροποίηση του καθεστώτος.
Τα προβλήματα των αμφισβητούμενων περιοχών, μαζί με το ζήτημα των υδάτων, οδήγησαν σε διεθνικές και συνοριακές συγκρούσεις, οι οποίες γρήγορα προσλαμβάνουν εθνοτικές και εθνικιστικές γραμμές και οδηγούν σε βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των αγροτών.
Η παρουσία στον τομέα οργανισμών όπως ο Οργανισμός Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO) που υπογράφηκε το 2002, ο οποίος συγκεντρώνει πολλά από τα πρώην μέλη της Σοβιετικής Ένωσης υπό τη ρωσική ηγεσία, είναι συγκρίσιμη σε εύρος και δομή με το ΝΑΤΟ και είναι ακόμη πλέον στοιχείο σταθερότητας.
Ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης έχει ένα δικέφαλο (Ρωσία και Κίνα) που ενώνει χώρες με περισσότερους πληθυσμούς και πόρους που ενώνουν τις δυνάμεις τους για να πολεμήσουν τις λεγόμενες τρεις πληγές, αντανακλώντας τις κοινές τους ανησυχίες: εξτρεμισμό, αυτονομισμό και τρομοκρατία. Αλλά και για να αντισταθμίσει την παρουσία άλλων παραγόντων στην περιοχή. Διαθέτει μόνιμη αντιτρομοκρατική δομή με έδρα την Τασκένδη. Για ορισμένους αναλυτές, η Κίνα εφαρμόζει το SCO για να προβληθεί ως εναλλακτική λύση στη Ρωσία ως πάροχος ασφάλειας στην περιοχή.
