Η Δύση αγωνίζεται τις τελευταίες τρεις εβδομάδες να καταλάβει το κίνητρο πίσω από την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Ήταν μια λογική κίνηση ή η αντίδραση ενός τρελού; Ορισμένοι αποδίδουν την απόφαση που έλαβε για εισβολή στην Ουκρανία ως έμπνευση-παρότρυνση του περιβόητου θεωρητικού «Ρασπούτιν» του ευρασιατισμού, Αλεξάντερ Ντούκιν.
Ωστόσο το βρετανικό Unherd μια διεισδυτική ματιά σημειώνοντας πως υπάρχουν πολλές πολλές ιδεολογικές πηγές που συνδυάστηκαν για να προκαλέσουν την καταστροφική εισβολή, όλες με τη μεσολάβηση του «δικαστηρίου» των έμπιστων ανθρώπων και της ομάδας στρατιωτικών συμβούλων, και πολλοί από τους οποίους ενώνονται στο όραμά τους για την Ουκρανία ως χώρα που πρέπει να επαναφερθεί με τη βία στην τροχιά της Ρωσίας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ο Πούτιν «παραπλανήθηκε»: Θέτει σε κατ' οίκον περιορισμό τον ανώτερο αρχηγό κατασκόπων
Οι «τρεις θεωρητικοί Ιεράρχες»
Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στο Valdai Club - το ρωσικό αντίστοιχο του Νταβός - τον Σεπτέμβριο του 2021, ο Πούτιν αναφέρθηκε σε τρεις συγγραφείς με επιρροή: τον μετανάστη θρησκευτικό φιλόσοφο Nikolay Berdyaev, τον σοβιετικό εθνολόγο Lev Gumilev και τον αντιδραστικό στοχαστή της κοινότητας των λευκών μεταναστών, Ivan Ilyin. Ο Πούτιν δεν μίλησε ποτέ ανοικτά για τις αναγνώσεις από Berdyaev, αλλά ήταν πιο ξεκάθαρος για τους άλλους δύο.
Ο Πούτιν έχει δανειστεί από τον Gumilev τις δύο πιο διάσημες έννοιές του: πρώτον, την κοινή ιστορική μοίρα των ευρασιατικών λαών και τη γνήσια πολυεθνικότητα της Ρωσίας, σε αντίθεση με τον ρωσικό εθνοτικό εθνικισμό, και δεύτερον, η ιδέα τoy «πάθους» - μια ζωντανή δύναμη που είναι συγκεκριμένη για κάθε ομάδα ανθρώπων που αποτελείται από βιοκοσμική ενέργεια και εσωτερική δύναμη. Όπως δήλωσε ο Πούτιν τον Φεβρουάριο του 2021, «Πιστεύω στο πάθος, στη θεωρία του πάθους… Η Ρωσία δεν έχει φτάσει στο αποκορύφωμά της. Είμαστε στην πορεία, στην πορεία της ανάπτυξης… Έχουμε έναν άπειρο γενετικό κώδικα. Βασίζεται στην ανάμειξη του αίματος».
Ενώ ο Gumilev ήταν μια συνηθισμένη αναφορά της μετασοβιετικής κουλτούρας, ο Ivan Ilyin έχει παραμείνει πολύ πιο περιθωριακός. Η πρόσφατη αποκατάστασή του προωθήθηκε από μια ομάδα αντιδραστικών στοχαστών και πολιτικών που θέλουν να αποκομμουνιστικοποιήσουν τη ρωσική ιστορία.
Ο Πούτιν έχει αναφερθεί σε πολλές περιπτώσεις στο όραμα του Ilyin για το υποτιθέμενο μοναδικό πεπρωμένο της Ρωσίας και την κεντρική θέση της κρατικής εξουσίας στη ρωσική ιστορία. Και σίγουρα έχει επίσης παρατηρήσει το έξαλλο μίσος του Ilyin για την Ουκρανία. Για τον Ilyin, οι εχθροί της Ρωσίας θα προσπαθήσουν να βγάλουν την Ουκρανία από την τροχιά της Ρωσίας με υποκριτική προώθηση δημοκρατικών αξιών με στόχο να εξαφανίσουν τη Ρωσία ως στρατηγικό αντίπαλο. Όπως έγραψε ο Ilyin, «Η Ουκρανία είναι η περιοχή της Ρωσίας [sic] που κινδυνεύει περισσότερο από διαίρεση και κατάκτηση. Ο ουκρανικός αυτονομισμός είναι τεχνητός, χωρίς γνήσια θεμέλια. Γεννήθηκε από τη φιλοδοξία των καπεταναίων του και τη διεθνή στρατιωτική ίντριγκα».
Ο μύστης Ντούκιν
Ωστόσο, συνεχίζει το Unherd, το να αποδίδουμε το όραμα του Πούτιν για την Ουκρανία αποκλειστικά στον Ιλίν σημαίνει ότι δεν καταλαβαίνουμε ότι είναι συνηθισμένο για Ρώσους στοχαστές να λένε ότι η Ουκρανία είναι αδιαίρετο τμήμα της Ρωσίας και μία από τις αχίλλειες πτέρνες της στην αντιπαράθεσή της με τη Δύση. Οι ιδεολογικοί ιδρυτές του ευρασιανισμού στη δεκαετία του '20 ήταν επίσης σκληρά αντι-Ουκρανοί: ο πρίγκιπας Pyotr Troubetzkoy κατήγγειλε την ουκρανική κουλτούρα ως «όχι πολιτισμό αλλά καρικατούρα» και ο Georgy Vernasky εξήγησε ότι «το πολιτισμικό σχίσμα [των Ουκρανών και των Λευκορώσων] είναι μόνο μια πολιτική μυθοπλασία. Ιστορικά μιλώντας είναι ξεκάθαρο ότι τόσο οι Ουκρανοί όσο και οι Λευκορώσοι είναι κλάδοι ενός μοναδικού ρωσικού λαού». Αυτή είναι μια αδερφική εχθρότητα και με πολλές πηγές.
Μεταξύ των σύγχρονων ιδεολόγων, ο Αλεξάντερ Ντούγκιν αναφέρεται επίσης με ενθουσιασμό από δυτικούς παρατηρητές ως ισχυρή επιρροή στον Πούτιν. Και ο Ντούγκιν ήταν, πράγματι, πάντα ένας σκληρός εχθρός μιας ανεξάρτητης Ουκρανίας («Η Ουκρανία ως κράτος δεν έχει γεωπολιτικό νόημα», έγραψε στα Θεμέλια της Γεωπολιτικής του). Ζήτησε την σχεδόν πλήρη απορρόφησή της από τη Ρωσία, αφήνοντας μόνο τις πιο δυτικές περιοχές της Ουκρανίας να παραμείνουν εκτός της αρμοδιότητας της Ρωσίας.
Αλλά, όπως σημειώνεται, ο Ντούγκιν δεν έχει το αυτί του Κρεμλίνου. Είναι υπερβολικά ριζοσπαστικός στις διατυπώσεις του, με ένα σκοτεινό εσωτερικισμό και καλλιεργεί ένα επίπεδο «υψηλών» πνευματικών αναφορών στους ευρωπαίους ακροδεξιούς κλασικούς που δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της κυβέρνησης Πούτιν. Ήταν ένας από τους αρχικούς υποστηρικτές μιας γεωπολιτικής αντίληψης της Ευρασίας και της Ρωσίας ως ξεχωριστού πολιτισμού στη δεκαετία του '90, αλλά αυτά τα θέματα έγιναν κυρίαρχα εκτός και ακόμη και ενάντια στη χρήση τους από τον Ντούγκιν τις επόμενες δεκαετίες. Ποτέ δεν ήταν μέλος καμίας από τις πολλές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που είχαν επιλεγεί, ακόμα κι αν ήταν σε θέση να προωθήσει ιδέες σε κάποιους κύκλους της στρατιωτικής-βιομηχανικής και των υπηρεσιών ασφαλείας.
Την δεκαετία του 1980 και μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού ήταν συνιδρυτής του Εθνικού Μπολσεβικικού Κόμματος, με χρώματα και σύμβολα που παρέπεμπαν στην Ναζιστική Γερμανία. Ο διεθνής Τύπος και άλλοι αναλυτές τον περιγράφουν ως «αιρετικό φασίστα», μέχρι και «μυστικιστή ιμπεριαλιστή». Μέσα από το κύριο βιβλίο του «Η Τέταρτη Πολιτική Θεωρία» υποστηρίζει ότι οι τρεις κύριες πολιτικές ιδεολογίες της Νεωτερικότητας (Φιλελευθερισμός, Κομμουνισμός, Φασισμός) είναι πλέον ξεπερασμένες και προωθεί την ιδέα μιας νέας πολιτικής θεωρίας που παντρεύει, ουσιαστικά, τον κομμουνισμό με τον φασισμό σε ένα είδος εθνικο-μπολσεβικισμού.
Ορθόδοξος μοναρχισμός
Μεταξύ των άλλων στοχαστών που υποστηρίζουν την αυτοκρατορική αποστολή της Ρωσίας είναι δύο από τους προστάτες του Ντούγκιν: ο ορθόδοξος μοναρχικός επιχειρηματίας Konstantin Malofeev, ο οποίος ηγείται του διαδικτυακού καναλιού Tsargrad και της ομάδας συζήτησης Katekhon και ο επίσκοπος Tikhon, μια σημαντική προσωπικότητα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, φημολογείται ότι ήταν ένας από τους εξομολογητές του Πούτιν.
Και οι δύο άνδρες έχουν εργαστεί μαζί για να προωθήσουν μια αντιδραστική ατζέντα όσον αφορά τις «παραδοσιακές αξίες» (αντι-άμβλωση, προγεννητισμός, μιλιταρισμός, λατρεία του Βυζαντίου ως ιστορικού προτύπου για τη Ρωσία και βαριά ιδεολογική κατήχηση των νεότερων γενεών) και προσπαθούν να εισακουστούν στο Κρεμλίνο. Ο Malofeev έχει γίνει κεντρικό πρόσωπο στην προσέγγιση της Ρωσίας προς τους ευρωπαϊκούς ακροδεξιούς και αριστοκρατικούς κύκλους, ενώ ο Tikhon εστιάζει στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ της Εκκλησίας και του Κρεμλίνου και στη διασφάλιση της ιδεολογικής τους σύγκλισης.
Ο ρόλος του πατριαρχείου Μόσχας
Αυτό μας φέρνει στο Πατριαρχείο Μόσχας, το θεσμικό όργανο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, το οποίο παρέμενε πάντα διφορούμενο στη στάση του απέναντι στην Ουκρανία. Από τη μια πλευρά, η Εκκλησία προωθεί την έννοια της κανονικής επικράτειας — δηλαδή το γεγονός ότι η πνευματική επικράτεια της Εκκλησίας είναι ευρύτερη από τα σύνορα της Ρωσικής Ομοσπονδίας και περιλαμβάνει ή περικλείει τη Λευκορωσία, τμήματα της Ουκρανίας και το Καζακστάν. Στην κοσμοθεωρία της Εκκλησίας, όλα τα ανατολικά σλαβικά έθνη αποτελούν ένα ιστορικό έθνος με πνευματικό λίκνο το Κίεβο. Η Εκκλησία έχει προηγηθεί από πολύ καιρό του ενστερνισμού της ιδέας της ρωσο-ουκρανικής ενότητας από τον Πούτιν, όπως δήλωσε στο άρθρο του το 2021. Επειδή όμως το Πατριαρχείο είχε τόσες πολλές από τις ενορίες του στην Ουκρανία, έπρεπε επίσης να αναγνωρίσει την κυριαρχία της Ουκρανίας ως κράτος και προσπάθησε να αποφύγει την εκκλησιαστική ανεξαρτησία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, αν και τελικά αυτό αναγνωρίστηκε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το 2018. Ενώ εμείς δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πόσο γνήσια είναι η θρησκευτικότητα του Πούτιν, σίγουρα πιστεύει ότι ο ίδιος ο πολιτισμός της Ρωσίας βασίζεται στην Ορθοδοξία ως κεντρικό πολιτιστικό πυρήν
Σε αυτό πρέπει να προστεθεί η έννοια του «Ρωσικού Κόσμου», που προωθεί έντονα η Εκκλησία. Αρχικά, ο όρος προοριζόταν να προωθήσει μια αποεδαφικοποιημένη Ρωσία, για την οποία η αυτοκρατορική επικράτεια δεν θα είχε πια σημασία, αλλά η έννοια μεταμορφώθηκε σταδιακά για να εκφράσει την αφήγηση της Ρωσίας για την αποστολή της επανένωσης των «ρωσικών εδαφών», στην οποία θα ανήκε η Ουκρανία.
Mια μυστικοπαθής προσωπικότητα
Υπάρχουν επίσης περισσότερες υπόγειες φιγούρες επιρροής: ένας από τους πιο στενούς φίλους του Πούτιν, ο Yuri Kovalchuk,, είναι γνωστός για τις συντηρητικές και θρησκευτικές του απόψεις για το μεγαλείο της Ρωσίας. Ο Kovalchuk είναι μια από τις πιο μυστικοπαθείς προσωπικότητες των στενών κύκλων του Πούτιν, χωρίς καμία θέση σε κρατικούς θεσμούς. Είναι ο μεγαλύτερος μέτοχος μιας από τις κύριες τράπεζες της Ρωσίας, της Rossiya, ελέγχει πολλά μεγάλα κανάλια μέσων ενημέρωσης και εφημερίδες· λέγεται ότι είναι ο προσωπικός τραπεζίτης του Πούτιν· έχει χτίσει τα κύρια ανάκτορα του προέδρου. Ο Πούτιν πέρασε ένα μεγάλο μέρος του lockdown για τον κορωνοϊό με τον Kovalchuk, ο οποίος φαίνεται να του έχει εμφυτεύσει την ιδέα ότι η ιστορία έχει μεγαλύτερη σημασία από το παρόν και ότι ο Πούτιν πρέπει να σκεφτεί τη δική του κληρονομιά στη μακροπρόθεσμη ιστορία της Ρωσίας.
Αλλά ακόμα κι αν μπορούσαμε να εντοπίσουμε τα πρόσωπα που ασκούν δογματική επιρροή στον Πούτιν, αυτό δεν μπορεί να τεκμηριώσει τι τον οδηγεί στη δράση, επειδή οι ιδεολογικές κοσμοθεωρίες διαμορφώνονται πάντα από ευρύτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά και όχι από συγκεκριμένες αναγνώσεις.
Η Σοβιετική κουλτούρα - Πόλεμος μνήνης
Ολόκληρη η σοβιετική κουλτούρα έχει δημιουργήσει κατά τη διάρκεια των δεκαετιών περιφρονητικές αφηγήσεις για την υποτιθέμενη έλλειψη σαφούς γεωπολιτικής ταυτότητας της Ουκρανίας, ζωγραφίζοντας την περιοχή (ούτε καν μια χώρα: στα ρωσικά, Ουκρανία σημαίνει «περιφέρεια») ως ατελείωτα ταλαντευόμενη μεταξύ ανταγωνιστών προστάτων κατά τη διάρκεια των αιώνων. Καλλιέργησε το όραμα ενός βαθιά ριζωμένου ουκρανικού εθνικισμού που ποτέ δεν «καθαρίστηκε» πραγματικά από τη κηλίδα των συνεργατικών του τάσεων κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και του αντισημιτισμού του. Αυτά τα τροπάρια ήταν μέρος της πολιτικής εργαλειοθήκης του σοβιετικού καθεστώτος, που κατέστειλε πολλούς Ουκρανούς στο όνομα του «(αστικού) εθνικισμού τους». Μοιράστηκαν επίσης σε ένα πιο απολιτικό επίπεδο μέσω ανεκδότων για τους Ουκρανούς ως «Μπαντεροβίτες» — ο Στέπαν Μπαντέρα ήταν η κύρια φιγούρα του ουκρανικού εθνικισμού και συνεργατισμού κατά την περίοδο του πολέμου.
Αυτά έχουν επικαιροποιηθεί και οπλοποιηθεί εκ νέου στους τρέχοντες πολέμους μνήμης που φέρνουν τη Ρωσία στη μία πλευρά με την Πολωνία, και τα κράτη της Βαλτικής και την Ουκρανία από την άλλη, και για τους οποίους έχει διεξαχθεί μάχη από την αλλαγή της χιλιετίας. Από ρωσικής πλευράς, αυτοί οι πόλεμοι μνήμης έχουν επιταχύνει την τιτλοποίηση της ιστορίας: από το 2012, μυριάδες νόμοι προσπάθησαν να καθιερώσουν μια ιστορική αλήθεια της Ρωσίας ως τον κύριο ήρωα της νίκης του 1945 και υποβάθμισαν το Σοβιετογερμανικό Σύμφωνο του 1939-1941 και την εισβολή στα κράτη της Βαλτικής μαζί με τμήματα της Πολωνίας, της Φινλανδίας και της Ρουμανίας. Έχουν επίσης τιμωρήσει οποιαδήποτε εναλλακτική ανάμνηση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ή οποιαδήποτε αμφισβήτηση της νομιμότητας της λήψης αποφάσεων των σοβιετικών ηγετών.
Αυτή η τιτλοποίηση έφτασε στο υψηλότερο επίπεδο με την χάραξη της στο Σύνταγμα, του οποίου οι νέες τροπολογίες του 2020 διακηρύσσουν ότι το κράτος προστατεύει την «ιστορική αλήθεια». Πολλοί κρατικοί θεσμοί, όπως η Στρατιωτική Ιστορική Εταιρεία, έχουν παίξει κεντρικό ρόλο στη σκλήρυνση των πολέμων μνήμης και, ως εκ τούτου, στην τροφοδοσία του Βλαντιμίρ Πούτιν με αφηγήματα για τον υποτιθέμενο ναζισμό της Ουκρανίας.
Πολιτισμικές παραστάσεις Πούτιν
Αξίζει επίσης να θυμόμαστε ότι οι πρόεδροι, ακόμη και αυταρχικοί ή δικτατορικοί, δεν ζουν έξω από τα πολιτιστικά πλαίσια της κοινωνίας τους. Ο Πούτιν μοιράζεται τακτικά τη μουσική και τις ταινίες που του αρέσει να παρακολουθεί — κλασικά σοβιετικά κατασκοπικά έργα και σύγχρονες παραστάσεις με έντονη πατριωτική προφορά — και μπορεί κανείς να μαντέψει ότι βλέπει τηλεόραση.
Όπως πολλοί από τους συμπολίτες του, έτσι και ο Πούτιν είναι πιθανώς κορεσμένος από πολιτικά talk show που καλλιεργούν αντι-ουκρανικά συναισθήματα, καθώς και από πατριωτικές ταινίες που γιορτάζουν το μεγαλείο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και τις εδαφικές της κατακτήσεις. Ίσως να μην χρειάζεται τότε να αναζητήσει ένα δογματικό κείμενο που θα τον ενέπνευσε, καθώς η μνήμη της ρωσικής αυτοκρατορίας και ο υποδεέστερος ρόλος των Ουκρανών σε αυτήν διαποτίζει σε τόσα πολλά στοιχεία της ρωσικής πολιτιστικής ζωής.
Η κοσμοθεωρία του Πούτιν, σημειώνει το Unherd, έχει οικοδομηθεί εδώ και πολλά χρόνια και διαμορφώνεται περισσότερο από την προσωπική του δυσαρέσκεια προς τη Δύση παρά από οποιαδήποτε ιδεολογική επιρροή. Οι αναγνώσεις των κλασικών έργων της ρωσικής φιλοσοφίας που επιμένουν στην ιστορική πάλη της Ρωσίας με τη Δύση, τονίζουν τον ρόλο της Ουκρανίας ως πολιτισμού συνόρων μεταξύ των δύο, απλώς ενίσχυσαν τη δική του βιωματική εμπειρία.
«Έτσι, η απόφαση της Ρωσίας να εισβάλει στην Ουκρανία έχει αναμφίβολα μια εξαιρετικά ιδεολογική συνιστώσα, αλλά υπάρχει και η άλλη όψη αυτού του νομίσματος του πολέμου: η συλλογή πληροφοριών χαμηλού επιπέδου για την Ουκρανία. Τόσο οι στρατιωτικοί σύμβουλοι όσο και οι υπηρεσίες ασφαλείας φαίνεται να πίστευαν ότι ο πόλεμος θα είναι μια εύκολη νίκη. Και εδώ είναι που έπεσε η μάσκα του Προέδρου. Γίνεται σαφές ότι ο Πούτιν είναι ένας ηλικιωμένος και απομονωμένος αυταρχικός ηγέτης που περιβάλλεται από συμβούλους που φοβούνται να του φέρουν μια ρεαλιστική εκτίμηση της πιθανότητας νίκης, επιταχύνοντας έτσι τη Ρωσία να παρασύρει μια κυρίαρχη Ουκρανία μαζί με την υπόλοιπη Ευρώπη προς τη χειρότερη καταστροφή από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», καταλήγει το δημοσίευμα.
