Η πόλη που δεν γνωρίζεις κάτω από την Αθήνα!

Σπήλαια με στοές που ενώνονται μεταξύ τους, υπόγειες διαδρομές που χαράχτηκαν από την εποχή των αρχαίων υδραγωγείων, κρύπτες, κατακόμβες και πολλά ακόμη, βρίσκονται αθέατα, κάτω από τα πόδια μας ή σκεπασμένα καλά, με τους θρύλους να κάνουν λόγο για μυστήριες ιστορίες.

Υπόγεια κρατητήρια Εθνικού Κήπου

Ο λόφος που βρίσκεται μια ανάσα από το πιο κεντρικό σημείο της πόλης, έχει συνδεθεί επανειλημμένως με αστικούς θρύλους και διηγήσεις για υπόγειες στοές που ξεκινούν από τις εισόδους του και καταλήγουν σε μυστικές τοποθεσίες του λεκανοπεδίου.

Τι συμβαίνει πραγματικά όμως με εκείνη τη στοά διαφυγής που ξεκινάει από το κτίριο της Βουλής (παλαιά ανάκτορα) και διασχίζει τον Εθνικό Κήπο; 

Υπόγεια Ρωσικής Εκκλησίας

Στο υπόγεια μιας εκκλησίας που οικοδομήθηκε πάνω σε ένα από τα δεκάδες ιερά της αρχαίας πόλης βρίσκεται μια καταπακτή με πέτρινα σκαλοπάτια που οδηγεί σε μια κατακόμβη.

Εκεί υπάρχουν τούνελ από αρχαία υδραγωγεία, ρωμαϊκά λουτρά και κρύπτες οστεοφυλακίων, αλλά η διαδρομή σήμερα σταματά στο στόμιο ενός πηγαδιού. 

Καταφύγιο Αρδηττού

Οι μυστικοί χώροι καταφυγής που σχετίζονται με τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούν ζωντανά απομεινάρια της περιόδου αυτής.

Καταφύγια κρυμμένα από την κοινή θέα, κατασκευασμένα σε βάθος ικανό να προστατεύσει τον πληθυσμό από τους βομβαρδισμούς των μαχητικών αεροπλάνων, υπάρχουν σε λόφους όπως του Αρδηττού αλλά και σε πολλά από τα παλιά κτίρια της πόλης.

Αδριάνειο Υδραγωγείο

Μια παράξενη γοητεία βρίσκεται στα απρόσιτα δίκτυα υπογείων στοών των παλιών ρεμάτων που χάθηκαν, αφήνοντας από πολύ νωρίς την Αθήνα χωρίς τρεχούμενα νερά.

«Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, ένα αρχαίο παράδειγμα υπόγειας σήραγγας, είναι περίπου είκοσι χιλιόμετρα και ξεκινούσε από τους πρόποδες της Πάρνηθας, στο σημερινό Ολυμπιακό χωριό. Και σήμερα υπάρχει είσοδος, μια στοά που κατεβαίνει προς τα κάτω, η οποία είναι φραγμένη στην αρχή. Μπορείς περπατήσεις σε μεγάλο μέρος της διαδρομής του, αλλά όχι εύκολα. Είναι έργο του 134 μ.Χ. και ανά 40 μέτρα είχε φρεάτιο (πηγάδι) το οποίο δείχνει και τον τρόπο που το έσκαψαν. Φτιάχτηκε από σκλάβους με τα χέρια, ανοίγοντας δύο πηγάδια σε κοντινή απόσταση που τα ένωναν σκάβοντας από το ένα στο άλλο, από τα οποία έβγαζαν και τα χώματα. Δεν θα μπορούσε να σκαφτεί μία στοά είκοσι χιλιομέτρων χωρίς να υπάρχουν πηγάδια. Το υδραγωγείο είναι πολύ στενό, 50 εκατοστά πλάτος, με ύψος που είναι κατά μέσο όρο ενάμιση μέτρο. Σε κάποια σημεία είναι και δύο μέτρα, αλλά αλλού γίνεται πιο κοντό από ένα μέτρο. Για να περάσεις, πρέπει να πας μπουσουλώντας. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο φτιάχτηκε για να φέρει νερό στη ρωμαϊκή συνοικία της Αθήνας εκείνη την εποχή. Η διαδρομή του περνάει από το δήμο Αχαρνών, πιάνει Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ψυχικό, και φτάνοντας Αθήνα περνάει και από Αμπελόκηπους. Κάτω από την οδό Λουΐζης Ριανκούρ, στα 7 μέτρα, υπάρχει η στοά του Αδριανού, -έχουμε κατέβει μια φορά από ένα καπάκι που έμοιαζε με υπονόμου αλλά τελικά ήταν πολύ πιο παλιό. Δυστυχώς δεν μπορείς να το διασχίσεις από τη μια άκρη στην άλλη, μόνο κατά τμήματα, γιατί είναι μπαζωμένο, είναι πλημμυρισμένο, δεν περπατιέται όλο. Επίσης σε πολλά σημεία γίνονταν τεχνικά έργα και υπάρχουν σωλήνες».

Ελάχιστα σημεία τους είναι πλέον φανερά μέσα στην πόλη, διατηρημένα ακόμη και κάτω από τον πιο κεντρικό δρόμο, ενώ από πάνω ακούγονται τα αυτοκίνητα να περνούν. Είναι μια ξεχασμένη όαση μέσα στο πολυσύχναστο κέντρο της πόλης, από όπου ο θρύλος θέλει να ξεκινούν οι υπόγειες στοές προς τη θάλασσα.

ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗ

«Εδώ υπάρχει η γνωστή ιστορία για την στοά διαφυγής, η οποία είναι αληθινή. Η στοά διαφυγής της Βουλής είναι υπαρκτή, γιατί υπάρχει σχέδιο που δείχνει δύο εξόδους της στο προαύλιο του Προεδρικού μεγάρου». Επίσης, δεν υπήρχε περίπτωση οι Βαυαροί να έχτιζαν παλάτι που να μην είχε έξοδο διαφυγής. «Η στοά που περνάει κάτω από τον Εθνικό κήπο είναι ενεργή στοά, γι’ αυτό δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να δώσει πληροφορίες γι’ αυτή από πρώτο χέρι. Μιλάμε για τη Βουλή και το Προεδρικό μέγαρο. Επίσης, πολύ κοντά στον Εθνικό κήπο υπάρχει ένας χώρος ο οποίος μπορεί να χαρακτηριστεί ως καταφύγιο. Η είσοδος και η έξοδος είναι κλασικές καταφυγίου, οπότε είναι πολύ πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε και σαν καταφύγιο. Από τη διάταξη όμως -έχει κάποια παραθυράκια και σιδερένιες πόρτες- φαίνεται ότι ήταν κάποιου είδους φυλακή, κάποιο κρατητήριο που δεν ξέρουμε ποιος ακριβώς το χρησιμοποιούσε. Υπάρχει προσωπική μαρτυρία που λέει ότι όταν ήρθε ο Όθων, τα κτίρια των φυλακών τα έκανε προσωπικό του στάβλο, αλλά βέβαια, οι κύριοι βασιλικοί στάβλοι κατασκευάστηκαν στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού». 

Όπως εξηγεί ο Παναγιώτης Δευτεραίος, στα υπόγεια του Εθνικού Κήπου συναντά κανείς σήραγγες υδραγωγείων, οι οποίες έγιναν γνωστές κατά την εκσκαφή του μετρό. Ο Κήπος υδροδοτείται από μία τέτοια ενεργή σήραγγα, η οποία χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ. Ξεκινάει από τους πρόποδες του Υμηττού στην περιοχή του Παπάγου, ενώ μέχρι σήμερα έχει εξερευνηθεί μόνο ένα τμήμα της.

«Καταφύγια έχουμε στον λόφο Αρδηττού, δίπλα στο Καλλιμάρμαρο, και κάτω από διάφορα κτίρια, όπως το ίδιο το Μετοχικό Ταμείο Στρατού, που είχε επίσης στα υπόγειά του. Πολλές πολυκατοικίες επίσης που χτίστηκαν τη δεκαετία του ’30, σε Κυψέλη, Κολωνάκι, όλες σχεδόν οι παλιές έχουν καταφύγιο, καθώς υπήρχε σχετικός νόμος από την κυβέρνηση Μεταξά. Στον Αρδηττό το καταφύγιο μετά την απελευθέρωση, ανακαινίστηκε από τον βασιλιά Παύλο. Σήμερα, το μοναδικό επισκέψιμο καταφύγιο της Αθήνας βρίσκεται στην οδό Κοραή 4. Είναι το παλιό καταφύγιο της Εθνικής Ασφαλιστικής που επιτάχθηκε από τους ναζί και οι χώροι του χρησιμοποιήθηκαν  ως κρατητήρια».

ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ

«Στο Λυκαβηττό υπάρχει ένα καταφύγιο της δεκαετίας του ’30 κοντά στο σημείο που είναι οι Άγιοι Ισίδωροι, η σπηλαιοεκκλησιά. Στο ίδιο επίπεδο που είναι και η εκκλησία, αλλά από την άλλη μεριά. Εκτείνεται μέσα στο βράχο, έχει κάποιες αίθουσες, κάποιες στοές, αλλά δεν βγαίνει πουθενά αλλού. Και παρόλο που είναι παλιό και σε όχι και πάρα πολύ καλή κατάσταση, το θεωρούν ενεργό. Μέσα στους Αγίους Ισιδώρους υπάρχει μια επιγραφή που λέει ότι από μία τρύπα που υπάρχει στο ιερό -και υπάρχει όντως- ξεκίναγε μία υπόγεια διαδρομή που έβγαινε στο Γαλάτσι, δεν ξέρουμε πού, και από κει πήγαινε στην Πεντέλη. Η τρύπα σήμερα υπάρχει, αλλά μόλις προχωρήσεις μερικά μέτρα, σταματάει. Επίσης, στο Λυκαβηττό χαμηλά, στο Κολωνάκι, είναι και η κατάληξη του Αδριάνειου υδραγωγείου. Περιέργως, ο θρύλος της υπόγειας στοάς του Λυκαβηττού έρχεται να γίνει πραγματικότητα με τη στοά του Αδριανείου. Ουσιαστικά, στους πρόποδες του λόφου ήταν η δεξαμενή που κατέληγε το νερό, μετά από 20 χιλιόμετρα».

ΑΚΡΟΠΟΛΗ

«Η πιο ενδιαφέρουσα ιστορία από αυτές που ακούγονται και είναι και αληθινή είναι η ιστορία του Μανόλη Γλέζου και του Λάκη Σάντα που κατέβασαν τη γερμανική σημαία κατά την κατοχή. Η «τρύπα» από όπου ανέβηκαν στην Ακρόπολη είναι ένα σπήλαιο, το σπήλαιο της μυκηναϊκής κρήνης. Για κάποια χρόνια είχαν κάνει ένα λάθος, νόμιζαν ότι ήταν το σπήλαιο της Αγλαύρου, ο Λάκης ο Σάντας έτσι το αναφέρει στο βιβλίο που έγραψε πριν πεθάνει, εκεί που περιγράφει αυτό το περιστατικό. Ο Μανόλης ο Γλέζος τα τελευταία χρόνια το ταυτοποίησε και το λέει σωστά. Έχω μπει σε αυτό το σπήλαιο, είναι ένα από τα σπήλαια της βορεινής πλευράς της Ακρόπολης. Ανεβαίνεις κάποιες σκάλες, μπαίνεις μέσα, στην είσοδο, και πηγαίνει και κάτω και πάνω. Προς τα κάτω υπήρχε ένα αρχαίο μυκηναϊκό λαξευμένο πηγάδι που ανέβλυζε νερό, εξ ου και η ονομασία του σπηλαίου, αλλά υπάρχει και μια σχισμή μεγάλων διαστάσεων που ανεβαίνει προς τα πάνω. Αυτό το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε από τις ιέρειες στην τελετή των Αρρηφορίων. Υπήρχε μια αρχαία σκάλα -σε κάποια κομμάτια της ξύλινη, σε κάποια λαξευμένη στο βράχο- με την οποία κατέβαιναν και έπαιρναν νερό από το πηγάδι και μετά έβγαιναν και πήγαιναν στο ιερό της Αφροδίτης. Λένε και διάφορα άλλα για την Ακρόπολη, ότι υπάρχει από κάτω υπόγεια πόλη, υπόγειος δεύτερος ναός.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Το ανεξάντλητο αποχετευτικό δίκτυο της Αθήνας περιλαμβάνει επίσης τους παλαιούς υπονόμους της πόλης. Κατασκευάστηκαν στο διάστημα 1840–1880. Το πρώτο αποχετευτικό δίκτυο της πόλης χρησιμοποιήθηκε στα χρόνια της εθνικής αντίστασης ως μυστικό πέρασμα όπου διακινούνταν πυρομαχικά και όπλα, ενώ χρησίμευε για την ασφαλή μετακίνηση των αντιστασιακών που κινδύνευαν από τις γερμανικές περιπόλους. Μάλιστα έχει καταγραφεί στα χρονικά η ιστορία της μάχης των υπονόμων, τα Χριστουγέννα του 1944. Περίπου 150 άνδρες του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού, οι οποίοι κατέβηκαν στις γαλαρίες του Προφήτη Δανιήλ στο Μεταξουργείο, προσπάθησαν να περάσουν σχεδόν ένα τόνο εκρηκτικά κάτω από τα θεμέλια του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία και να το ανατινάξουν, καθώς εκεί βρισκόταν η έδρα της κυβέρνησης Παπανδρέου. Επέλεξαν την υπόγεια διαδρομή που συνέδεε τις οδούς Αχιλλέως, Πλαταιών, Κεραμικού, Σαλαμίνος, και περνούσε κάτω από τους Αγίους Ασώματους στο Θησείο. Στη συνέχεια έφτανε στην Ερμού, και κατέληγε ακριβώς κάτω από το ξενοδοχείο. Οι άνδρες του ΕΛΑΣ εισέβαλαν τελικά από την είσοδο του Κολωνού στη Λένορμαν. Παρά το γεγονός ότι η τοποθέτηση των εκρηκτικών ολοκληρώθηκε μετά από περίπου 15 ώρες, η έκρηξη ματαιώθηκε όταν το στρατηγείο του ΕΛΑΣ πληροφορήθηκε ότι κατέφθανε στην Αθήνα ο Τσώρτσιλ για διαπραγματεύσεις.

«Στην ιστορία της Μεγάλης Βρετανίας του 1944 χρησιμοποιήθηκε το δίκτυο στοών των παλιών υπονόμων της Αθήνας που είναι σε χρήση ακόμη, με κατασκευή που ξεκινάει από τον Όθωνα, από το 1840 και έπειτα» λέει ο Παναγιώτης. «Είναι ένα μεγάλο, υπόγειο δίκτυο από κανονικές στοές, πέτρινες, με ωραίες καμάρες, που θα ήταν ένα φοβερό μνημείο αν αν μέσα σε αυτές δεν υπήρχαν τα λύματα της Αθήνας, αν δεν ήταν σε χρήση. Αν ποτέ πάψουν να χρησιμοποιούνται και δεν τις γκρεμίσουν, θα είναι μια πολύ ωραία υπόγεια διαδρομή. Τώρα είναι πολύ επικίνδυνο να μπεις εκεί, αν κατέβεις στον υπόνομο χωρίς προφύλαξη υπάρχει πιθανότητα και να πεθάνεις από τα αέρια.

Εκτός από όλα τα παραπάνω, υπάρχουν και κάποια αστικά σπήλαια: ένα πολύ μεγάλο και αξιόλογο σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή της Ριζούπολης (Προφήτη Ηλία), μία έκταση 2,5 χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων, με διαδρόμους, κυριολεκτικά κάτω από πολυκατοικίες. Σε ένα σημείο, μάλιστα, έχουν τρυπήσει τα θεμέλια της πολυκατοικίας την οροφή του σπηλαίου και βλέπεις το μπετόν. Η είσοδός του είναι σε ένα μικρό οικόπεδο που έχει παραμείνει άκτιστο. Η περιοχή είναι όλη χτισμένη. Το σπήλαιο σήμερα είναι κλειστό, επειδή βρίσκονται σε εκκρεμότητα αρχαιολογικές ανασκαφές στο εσωτερικό του. Θα μπορούσε να είναι ένα μέρος του επισκέψιμο.

Τέλος, έχουμε μεγάλα συγκροτήματα υπόγειων ανθρακωρυχείων-λιγνιτορυχείων κοντά στην Αθήνα στην Καλογρέζα κάτω από το Ολυμπιακό Στάδιο και στο Περιστέρι στην Ανθούπολη, με εκτεταμένα και βαθιά δίκτυα υπογείων στοών».

Ιστορίες που μάθαμε (ή θυμηθήκαμε)

• Τα καταφύγια κατασκευάστηκαν επί το πλείστον στα χρόνια του Μεταξά, στο δεύτερο μισό της δεκαετία του ’30 κι ενόψει του πολέμου που επρόκειτο να ξεσπάσει.
• Πολύ θα το θέλαμε να κατεβαίνουμε μέσα σε μυστικό πέρασμα από τον Λυκαβηττό και μέσα από σκοτεινούς διαδρόμους να βγαίνουμε Πεντέλη, αλλά μάλλον δεν θα πάρουμε – ο Ιντιάνα Τζόουνς μας προσπέρασε. Και στην τελική, αν υπήρχε, τι φαντάζεσαι, δεν θα το ξέραμε;
• Ναι, κάτω από τις εκκλησίες, βυζαντινές κυρίως, υπάρχουν κρύπτες, παλιά οστεοφυλάκια και μυστικοί χώροι καταφυγής μια άλλης εποχής, παρακαλώ, όμως, πολύ, βγάλε από το μυαλό σου τον Κώδικα του ΝταΒίντσι και όλα τα συναφή. Αν θες τη σωστή, την κακιά, τη μαυρισμένη, τη μεγάλη κατακόμβη, ένα ταξιδάκι στη Ρώμη και στο Βατικανό θα σου φτιάξει σίγουρο το κέφι και θα ικανοποιήσει τη «σκοτεινή» σου ανάγκη.
• Το δίκτυο του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου (5^ος- 6^ος αι. π.Χ), ήταν ένα υπόγειο δίκτυο που συνέλεγε νερά από τους πρόποδες του Υμηττού και τα έφερνε στο κέντρο της Αθήνας, μοιράζοντας τα σε διάφορους κλάδους -σε σημεία δηλαδή που υπήρχαν οι κλίνες της αρχαίας πόλης.
• Το μεγάλο τοξωτό τούνελ του Ηριδανού ήταν εγκιβωτισμένο από τα χρόνια του Αδριανού, δηλαδή το 14ο -15ο αι. μ.Χ. Είναι μια μεγάλη σήραγγα με άνοιγμα δύο μέτρων και ωραίο θόλο.
• Το 1888 κάποιοι ερευνητές συνδύασαν τοπογραφικά στοιχεία πεδίου και αρχαίων συγγραφέων και ταυτοποίησαν μια μικρή κοίτη χειμάρρου που ξεκινούσε από τον Λυκαβηττό, περνούσε από το Μοναστηράκι και κατέληγε στον Κεραμικό στον αρχαιολογικό χώρο που υπάρχει σήμερα. Η ταυτοποίηση του Ηριδανού της Ρωμαϊκής Αθήνας ήταν γεγονός κι ας ήταν τόσο συγκυριακός.  

• Σύμφωνα με τους χάρτες του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, που, εκτός από το να κατασκευάζει μνημειώδεις κατασκευές και να αλλάζει στους αιώνες το προφίλ της πόλης, του άρεσε και να καταγράφει τα υπόγεια τούνελ, τα πηγάδια και τις στοές που έβρισκε στα σημεία των κτηρίων, το ρέμα που θα ονομαζόταν έντεκα χρόνια αργότερα ως Ηριδανός, ήταν και το σωστό –  κι ας τον ονόμαζε ο ίδιος το 1877, απλά, Υπόνομο, αφού τα αστικά λύματα από πολλές οικίες που βρίσκονταν στις όχθες του, κατέληγαν σε αυτόν. Για την ιστορία πάντως, πριν από αυτόν και τους περιηγητές της εποχής, που άλλη δουλειά δεν είχαν από το να περπατάνε και να σχεδιάζουν χάρτες, όλοι οι υπόλοιποι θεωρούσαν πως ο Ηριδανός ήταν άλλο ρέμα, ο κλάδος δηλαδή του Ιλισού που ερχόταν από την Καισαριανή. Άλλα λόγια να αγαπιόμαστε… 
• Ναι, υπάρχει υπόγεια στοά στην πλατεία Αγίου Θωμά στο Γουδί, στην οποία κατεβαίνεις με σχοινιά. Βρίσκεται δίπλα από το παλιό εκκλησάκι, αλλά αν δεν σε πάνε, δεν θα το βρεις. Άσε που, 12 μέτρα βάθος, ε, το λες και λίγο επικίνδυνο. Το νερό που περνά μέσα από το αρχαίο αυτό τούνελ καταλήγει στον Εθνικό Κήπο και τον ποτίζει.
• Εκτός από τα αρχαία υδραγωγεία ,υπάρχουν και οι νεότερες, μεγάλες σε μήκος, υπόγειες διαδρομές που δεν είναι τίποτα άλλο από τις κοίτες των ρεμάτων που καλύφθηκαν κατά τα νεότερα χρόνια. Παράδειγμα ο Ιλισσός που έχει κλάδους από την Καισαριανή, από του Ζωγράφου και του Παπάγου και από τη Λεωφόρο Μεσογείων, εκεί που είναι τα νοσοκομεία Σωτηρία και Γεννηματάς. Οι τέσσερις αυτοί κλάδοι συναντιούνται υπόγεια στο Χίλτον. Αν θυμάσαι, ένα διάσημο ριφιφί στη δεκαετία του ’90 στην τράπεζα Εργασίας είχε γίνει μέσα από το δίκτυο του Ιλισού κάπου κοντά στην οδό Καλλιρρόης
• Τα ρέματα άρχισαν να ανακαλύπτονται και να καταγράφονται από το 1840. Σε αυτές τις πρώτες φορές ανακαλύπτουμε και το άγνωστο ρέμα του Κυκλοβόρου, που σήμερα δηλώνει απών κάτω από την οδό Μάρνης και την Αχιλλέως στο Μεταξουργείο. Έφτανε μέχρι τη λεωφόρο Αθηνών, στο ρέμα του προφήτη Δανιήλ.
• Στην Καπνικαρέα, από κάτω, υπάρχει ένα πηγάδι. Σύμφωνα με τα σχέδια του Τσίλλερ, υπάρχει πρόσβαση μπροστά στο ιερό, μέσα στην εκκλησία.
• Το Αδριάνειο Υδραγωγείο (που κατασκευάστηκε, μάντεψε από ποιον, σωστά, από τον Αδριανό), είχε είκοσι χιλιόμετρα μήκος και ως εντυπωσιακή υπόγεια στοά ξεκινούσε από το Ολυμπιακό Χωριό, διέσχιζε περιοχές όπως η Νέα Κηφισιά, η Μεταμόρφωση, το Μαρούσι, το Ηράκλειο, το Χαλάνδρι, οι Αμπελόκηποι και έφτανε ως την πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι. Αυτά όμως δεν ήταν υπόγεια μονοπάτια για μυστικές μετακινήσεις, ασχέτως αν χωρούσαν να μπουν οι άνθρωποι της συντήρησης. Ήταν κυρίως διαδρομές για να περνά το νερό. Φήμες που θέλουν στα χρόνια του πολέμου και του μεγάλου κινδύνου να κρύβονται εκεί άνθρωποι για να σωθούν κρίνονται ως εντελώς αληθείς.  
• Σταματήσαμε να πίνουμε νερό από το Αδριάνειο Υδραγωγείο όταν φτιάχτηκε το φράγμα του Μαραθώνα το 1930.

• Σύμφωνα με νόμο του Μεταξά, όλα τα κτήρια, ιδιωτικά και δημόσια, ανάλογα με το μέγεθος τους και την επιφάνεια τους, έπρεπε να έχουν ανάλογου μεγέθους καταφύγιο στο υπόγειο. 
• Τα καταφύγια κάτω από κτήρια είναι παρά πολλά. Συνήθως είχαν μια κεντρική είσοδο από το κλιμακοστάσιο και μία ή δύο εξόδους κινδύνου με σιδερένιες σκάλες και καταπακτές στα περιμετρικά πεζοδρόμια. Η αναλογία με τους κατοίκους είναι στην καλύτερη περίπτωση ένα με δύο τετραγωνικά μέτρα κατά άτομο.
• Τα καταφύγια είναι ιδιωτικά αλλά ανήκουν στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη και όχι του Υπουργείο Πολιτισμού, όπως ίσως θεωρούσαν κάποιοι (όπως εγώ).
• Υπάρχουν δύο μεγάλα κεντρικά καταφύγια που είναι δημόσια: Ένα στον λόφο του Λυκαβηττού και ένα στον λόφο του Αρδηττού.
• Ένα προσβάσιμο και χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποιημένου επισκέψιμου καταφυγίου -το μοναδικό στο κέντρο- είναι στην οδό Κοραή, στο κτήριο της Εθνικής Ασφαλιστικής. Η αξιοποίηση του, βεβαίως, δεν έχει γίνει με αφορμή την υπόστασή του ως καταφύγιο αλλά την ιστορία που είχε στα χρόνια του πολέμου. Ο χώρος και το κτήριο επιτάχθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τα δύο υπόγεια του καταφυγίου χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι κράτησης και κέντρα μεταγωγών. Στους τοίχους βλέπουμε ακόμη τα μηνύματα και τα χαράγματα των κρατουμένων.
• Στην οδό Λέκκα υπάρχει το (υπόγειο) μπαρ Speakeasy. Μέρος του είναι κομμάτι καταφυγίου.
• Η κρύπτη της Μητρόπολης τα τελευταία δύο χρόνια είναι επισκέψιμη για το κοινό και είναι σχεδόν τόσο μεγάλη όσο ο ναός (του 1842).
• Πολλά από τα αντικείμενα που φυλάσσονται στην κρύπτη είναι παλαιότερα της εκκλησίας και έρχονται από τα χρόνια της Επανάστασης του ‘21.
• Στην κρύπτη της μικρής εκκλησίας της Αγίας Δύναμης (χονδρικά κάτω από το ξενοδοχείο Electra) ήταν το εργαστήρι παραγωγής πυρίτιδας των Τούρκων κατά την Επανάσταση. Οι Έλληνες που αναγκάζονταν να δουλεύουν όλη τη μέρα εκεί για τους Τούρκους, τη νύχτα έφτιαχναν στα κρυφά τη διπλή ποσότητα για τις ομάδες των Επαναστατών.

• Η Ρωσική Εκκλησία στη Φιλελλήνων είναι ένας από από τους αρκετούς Βυζαντινούς ναούς της Αθήνας. Προέρχεται από τον 11^ο αιώνα και είναι ανακαινισμένος από το 1852-55. Όταν έγιναν οι εργασίες αναστήλωσης και ανακατασκευής είναι που ανακαλύφθηκαν τα ξεχωριστά υπόγεια. Τον 11ο αιώνα το μοναστήρι των Λυκοδήμων ήταν αφιερωμένο στην Παναγία Σώτηρα. “Λυκόδημος” ήταν επώνυμο μιας γνωστής οικογένειας εκείνης της εποχής και προφανώς το μοναστήρι τους ανήκε.
• Μέσα στους αιώνες, στα παλιά έγγραφα βλέπουμε τον ναό να ονομάζεται Άγιος Νικόδημος – το πιο πιθανό, λόγω προφορικής παράδοσης άκουγαν νι αντί για λάμδα και ιδού τα αποτελέσματα.
• Η ονομασία που έλαβε ο ναός μετά το 1852 ήταν Αγία Τριάδα και ανακατασκευάστηκε με τη στήριξη της ρωσικής παροικίας της Αθήνας. Λειτουργεί σε δύο γλώσσες.
• Υπάρχει εδώ ένα πηγάδι του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου, το αρχαιότερο ίχνος που έχει ο κάτω χώρος. Στα χρόνια της κλασσικής εποχής λειτούργησε ιερό αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα. Τα τόξα, χτισμένα με μεγάλα κομμάτια πέτρας, ορθογωνισμένα και τετραγωνισμένα, παραμένουν στην ίδια θέση που βρίσκονταν από την αρχαιότητα. Μια μικρή στοά που οδηγεί στο πηγάδι πρέπει να ανοίχτηκε εκ των υστέρων για να χρησιμοποιηθεί το νερό του πηγαδιού στο ιερό.
• Στα Ρωμαϊκά χρόνια, κατασκευάστηκε ένα από τα πολλά λουτρά δημόσια χρήσης που οι Ρωμαίοι είχαν ως συνήθεια να κατασκευάζουν και να χρησιμοποιούν. Δυστυχώς, τα θεμέλια του Βυζαντινού Ναού πάτησαν πάνω στα απομεινάρια του Ρωμαϊκού λουτρού.
• Το οποίο και βλέπουμε σε έναν χαμηλό χώρο, εντε΄λώς ημιφωτισμένο, μέσα από ένα άνοιγμα. Υπάρχουν ακόμα οι σειρές από τα τετράγωνα κεραμικά κολωνάκια που στήριζαν το δάπεδο του ρωμαϊκού λουτρού. Το υπόκαυστο είναι αυτός ο κενός χώρος κάτω από το δάπεδο που βοηθά στη θέρμανση του χώρου. Ένας πρωτότυπος τρόπος υποδαπέδιας θέρμανσης με ζεστό ρεύμα που μέσω ειδικών σωληνώσεων ερχόταν από τη φωτιά που έκαιγε στον θάλαμο καύσης.