Γράφει ο Πρωτοπρεσβύτερος Άγγελος Αγγελακόπουλος
Ὁ μακαριστός πρωθιερεύς π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ στήν ἀρχή ὑπῆρξε θιασώτης τῆς «οἰκουμενι(στι)κῆς κινήσεως», καθότι ὑπῆρξε ἰδρυτικό μέλος τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου «Ἐκκλησιῶν», δηλ. αἱρέσεων, (Π.Σ.Ε.) τό 1948. Ἀλλά, πάντοτε ζητοῦσε νά ἰσχύουν κάποιες προϋποθέσεις συμμετοχῆς τῶν Ὀρθοδόξων στό «Π.Σ.Ε.». Ἡ βασικότερη προϋπόθεση συμμετοχῆς ἦταν οἱ ξεχωριστές δηλώσεις, τά ξεχωριστά κείμενα τῶν Ὀρθοδόξων, τά ὁποῖα ὁ ἴδιος ἔγραφε, σέ διάκριση μέ τά κοινά κείμενα τῶν αἱρετικῶν προτεσταντικῶν παραφυάδων. Ἡ τακτική αὐτή ἐφαρμόστηκε γιά 13 χρόνια, μέχρι τό 1961, ὁπότε οἱ Ὀρθόδοξοι παραιτήθηκαν ἀπό αὐτή τους τήν ἀξίωση, πρᾶγμα τό ὁποῖο ὁδήγησε στήν ἀποχώρηση τοῦ Φλωρόφσκυ ἀπό τήν «οἰκουμενι(στι)κή κίνηση».
Στή θέση του τόν διαδέχθηκε ὁ παλαιότερος ἐπίσης ἐπιφανής λαϊκός θεολόγος, καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Νικόλαος Νησιώτης, ἐκ τῶν πρωτεργατῶν καί ἀξιωματούχων τοῦ Οἰκουμενισμοῦ, ὁ ὁποῖος διετύπωσε ἀπαράδεκτες ἐκκλησιολογικές θέσεις, ἐλεγχθείς πατερικώτατα ἀπό τόν ὁμολογητή καθηγητή Κωνσταντῖνο Μουρατίδη, ὡς ἀρνούμενος τήν ἀλήθεια ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι ἡ Μία Ἁγία Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία. Ἐπικρίνει ὁ Νησιώτης τόν Οἰκουμενικό ἐπαρχιωτισμό τῶν Ὀρθοδόξων καί δι’ ἐρωτήματος ἀποκλείει τήν ταύτιση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μέ τήν Μία Ἐκκλησία. Ἐρωτᾶ : «Δέν σκεπτόμεθα διαρκῶς καί δέν ἐνεργοῦμεν ὡσάν ἡ “Una Sancta” περιωρίζετο ἐντός τῶν ὁρίων τῆς ἰδικῆς μας Ἐκκλησίας ἤ Ὁμολογίας; Ἀλλ’ ἡ πεῖρα τῆς συναντήσεως εἰς συνελεύσεις καί συνέδρια ἀποσείει ἀφ’ ἡμῶν τήν αὐταρέσκειάν μας ταύτην»[1]. Ὁ «Ναρκισσισμός» τοῦ Περγάμου προοδοποιήθηκε ἀπό τήν «αὐταρέσκειαν» τοῦ Νησιώτη, ὁ ὁποῖος, ὅπως διαπιστώνει ὁ καθηγητής Μουρατίδης, «ζητεῖ ὅπως ἀποφεύγωμεν ἀπό τοῦ νά προσαγορεύωμεν ἀλλήλους “σχισματικούς” ἤ “αἱρετικούς”, ἀφοῦ δεν ὑπάρχουν “σχισματικοί” ἀλλ’ ἱστορικαί Ἐκκλησίαι, αἱ ὁποῖαι ἐν τῇ διαιρέσει των παρουσιάζουν μίαν σχισματικήν κατάστασιν ἐντός τῆς μιᾶς ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας»[2]!
Ἀπό’ κεῖ καί πέρα ὁ Φλωρόφσκυ ἄρχισε νά γίνεται πολύ ἐπιφυλακτικός καί ἐπικριτικός ἀπέναντι στήν «οἰκουμενι(στι)κή κίνηση» καί μ’αὐτή τήν κριτική στάση ἐκοιμήθη[3]. Ἄρα, στή ζωή τοῦ Φλωρόφσκυ ὑπάρχουν δύο φάσεις. Μία ὡς ἔνθερμος θιασώτης τῆς «οἰκουμενι(στι)κῆς κινήσεως» ὑπό προϋποθέσεις ὄμως (1893-1961), καί μία ὡς αὐστηρός κριτής αὐτῆς (1961- 1979). Ἡ ἔκφραση «»σιαμαῖες ἀδελφές» ὄντως εἰπώθηκε ἀπό τόν ἴδιο κατά τήν πρώτη περίοδο τῆς ζωῆς του, γιά νά χαρακτηρίσει, μέ τόν ἰατρικό αὐτόν ὄρο, τό ἀχώριστον Ἀνατολῆς καί Δύσεως, στήν εἰσήγησή του μέ τίτλο «Ἡ κληρονομία καί ἡ ἀποστολή τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας»[4], τήν ὁποῖα ἔκανε τό 1948, κατά τήν ἀνάληψη τῶν καθηκόντων του στό Σεμινάριο τοῦ Ἁγίου Βλαδιμήρου στή Νέα Ὑόρκη[5]. Αὐτό, ὅμως, πού μᾶς ἐνδιαφέρει εἶναι ἡ δεύτερη περίοδος τῆς ζωῆς του, κατά τήν ὁποία ἀναθεώρησε ὅλες τίς προηγούμενες θέσεις του. Δεῖγμα αὐτῆς τῆς μετανοίας τοῦ Φλωρόφσκυ εἶναι καί τό παρακάτω κείμενό του.
Ἐπισημαίνει, λοιπόν, ὁ κορυφαῖος ὀρθόδοξος Ρῶσσος θεολόγος τοῦ 20ου αἰ., πατήρ Γεώργιος Φλωρόφσκυ : «Σάν μέλος καί ἱερεύς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πιστεύω ὅτι ἡ Ἐκκλησία, μέσα στήν ὁποία βαπτίσθηκα καί ἀνατράφηκα, εἶναι ἡ Ἐκκλησία, ἡ ἀληθινή Ἐκκλησία, ἡ μόνη ἀληθινή Ἐκκλησία. Καί τό πιστεύω αὐτό γιά πολλούς λόγους : Ἕνεκα τῆς προσωπικῆς πεποιθήσεως καί ἕνεκα τῆς ἐσωτάτης βεβαιώσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, πού πνέει στά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καί ἕνεκα τῶν ὅσων εἶναι δυνατόν νά γνωρίζω ἀπό τήν Ἁγία Γραφή καί ἀπό τήν καθολική (ὀρθόδοξη) παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Εἶμαι ὑποχρεωμένος, λοιπόν, νά θεωρῶ ὅλες τίς ὑπόλοιπες χριστιανικές «ἐκκλησίες» ὡς ἐλαττωματικές καί σέ πολλές περιπτώσεις μπορῶ νά προσδιορίσω αὐτές τίς ἐλλείψεις τῶν ἄλλων «ἐκκλησιῶν» μέ ἀπόλυτη ἀκρίβεια. Γι’αὐτό, λοιπόν, ἡ ἕνωσις τῶν Χριστιανῶν, γιά’μένα, σημαίνει ἀκριβῶς τήν παγκόσμια ἐπιστροφή στήν Ὀρθοδοξία. Δέν ἔχω καμμία ἀπολύτως ὁμολογιακή πεποίθηση˙ ἡ πεποίθησίς μου ἀνήκει ἀποκλειστικά στήν Una Sancta, στήν Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικήν, Ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν, τήν Ὀρθοδοξίαν»[6].
Πρόσφατα, ἀπό 1 ἕως 3 Σεπτεμβρίου 2019, πραγματοποιήθηκε στήν Κων/λη Διεθνές Θεολογικό Συνέδριο μέ θέμα : «Ἡ θεολογική παρακαταθήκη τοῦ πρωθιερέως Γεωργίου Φλωρόφσκυ», στό ὁποῖο συμμετεῖχαν ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος, οἱ Μητροπολῖτες Γέρων Περγάμου Ἰωάννης καί Γερμανίας Αὐγουστῖνος, ὁ Ἀρχιδιάκονος Ἰωάννης Χρυσαυγής κ.ἄ.[7].
Ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος, στήν ὁμιλία του, γιά νά στηρίξει τήν ἄποψη ὅτι Ὀρθοδοξία καί Παπισμός εἶναι «ἀδελφές Ἐκκλησίες», ἐπικαλέστηκε τόν ἀείμνηστο Ὀρθόδοξο θεολόγο π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ, ὁ ὁποῖος ἀποκαλεῖ τίς δύο μεγάλες αὐτές παραδόσεις «σιαμαῖες ἀδελφές». Ὁ Πατριάρχης δηλ. χρησιμοποίησε τήν συνήθη τακτική τῶν οἰκουμενιστῶν νά μήν βλέπουν ἀντικειμενικά καί ὁλοκληρωτικά τήν πορεία ἑνός προσώπου, ἀλλά νά τήν κόβουν καί νά τήν ράβουν κατά τά μέτρα τους, κατά τό συμφέρον τους. Ἐνθυμούμαστε καί τήν διαστρέβλωση, πού κάνουν οἱ οἰκουμενιστές, στά λεγόμενα τοῦ ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ. Γιά νά δικαιολογήσουν τόν ἄκαρπο καί ἀτέρμονα διάλογο μέ τούς παπικούς καί τήν προσφώνηση τοῦ πάπα ὡς «ἁγιωτάτου ἀδελφοῦ», ἐπικαλοῦνται τήν στάση τοῦ ἁγίου Μάρκου πρίν καί κατά τήν ἀρχή τῆς συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας, ὅπου ὄντως ὁ ἅγιος Μάρκος προχώρησε σέ διάλογο μέ τούς παπικούς καί ἀποκάλεσε τόν πάπα Εὐγένιο «ἁγιώτατο», γιά νά τούς προϊδεάσει καί νά τούς πιάσει μέ τό καλό. Ὅταν, ὅμως, ἀντελήφθη τήν ἀδιαλλαξία καί τίς ὑπερφίαλες ἀξιώσεις τοῦ Πάπα καί τῶν Παπικῶν, ἄλλαξε στάση, διέκοψε τόν διάλογο καί τούς ἀποκαλοῦσε πλέον φανερά αἱρετικούς. Τήν ἴδια, λοιπόν, τακτική ἀκολουθεῖ ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος καί γιά τόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ.
Ὁ Φλωρόφσκυ, λοιπόν, θεωρεῖ «ὅλες τίς ὑπόλοιπες χριστιανικές «ἐκκλησίες» (παπισμό, προτεσταντισμό καί μονοφυσιτισμό) ὡς ἐλαττωματικές» καί ὁμολογεῖ πώς ἡ «Una Sancta εἶναι ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική, Ἀποστολική Ἐκκλησία, ἡ Ὀρθοδοξία». Μακάρι ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος καί οἱ σύν αὐτῷ νά μιμοῦνταν τόν π. Γεώργιο καί νά εἶχαν τέτοια ὁμολογιακή στάση στήν οἰκουμενι(στι)κή κίνηση καί στούς διαχριστιανικούς διαλόγους, πού συμμετέχουν.
Ἡ ἀναφορά τοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου στήν ψευδοσύνοδο τῆς Κρήτης καί μονομερῶς στήν §1 τοῦ κειμένου «Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τόν λοιπόν χριστιανικόν κόσμον», πού λέγει ὅτι «ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, οὖσα ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία», μέ σκοπό νά δείξει τήν αὐτοσυνειδησία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, μόνο μειδιάματα μπορεῖ νά προκαλέσει, καθώς εἶναι πασίγνωστο ὅτι ἡ ψευδοσύνοδος στό ἴδιο κείμενο, λίγο παρακάτω, στήν §6, ἀνεγνώρισε ἐκκλησιαστικότητα στίς αἱρέσεις, ἀνεγνώρισε τίς αἱρέσεις ὡς ἐκκλησίες ἱσότιμες καί ἰσάξιες μέ τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, λέγοντας ὅτι «ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἀποδέχεται τήν ἱστορικήν ὀνομασίαν τῶν μή εὑρισκομένων ἐν κοινωνίᾳ μετ’ αὐτῆς ἄλλων ἑτεροδόξων χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν»[8].
Παραθέτουμε, λοιπόν, τά ἐπίμαχα ἀποσπάσματα ἀπό τήν ὀμιλία τοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου, στά ὁποῖα ἀναφέρθηκε μέ ἔμφαση στήν προσφορά τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ στήν Οἰκουμενι(στι)κή Κίνηση, γιά νά φανεῖ ἡ στρέβλωση, πού κάνει.
«Ἡ πιστότης τοῦ Φλωρόφσκυ εἰς τήν «παράδοσιν τῆς ἀληθείας» ὡς διαρκοῦς παρουσίας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ὄχι μόνον δέν τόν ἐμπόδισε νά ἀσχοληθῇ μέ τήν Οἰκουμενικήν Κίνησιν, ἀλλά ἐνέπνευσε καί ἐτροφοδότησε τό ἐνδιαφέρον καί τήν προσφοράν του εἰς αὐτήν. Συμμετεῖχεν εἰς τόν διαχριστιανικόν διάλογον, εἶχε σημαντικόν ρόλον εἰς τήν ἵδρυσιν καί τήν ἀνάπτυξιν τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν, ἐμελέτα τά ἔργα τῶν δυτικῶν θεολόγων, συνεζήτει μέ αὐτούς, παρέπεμπε χωρίς δισταγμόν εἰς τά κείμενά των καί ἀνεδείκνυε τήν ἀξίαν τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας διά τήν ἀνακάλυψιν καί συνειδητοποίησιν τῆς κοινῆς κληρονομίας τῶν Χριστιανῶν. Κατά τόν Φλωρόφσκυ, ὅλοι οἱ Χριστιανοί «κατά κάποιο τρόπο ἀνήκουν στόν ἴδιο πνευματικόν χῶρο». Δέν πρόκεται περί «παραλλήλων παραδόσεων», ἀλλά περί μιᾶς παραδόσεως, ἡ ὁποία ἠλλοτριώθη καί διεσπάσθη. Ὑπάρχει μία «ἀρχική συγγένεια στό κοινό παρελθόν», τήν ὁποίαν ὀφείλομεν νά ἐνθυμώμεθα πάντοτε. Παρά τάς ἰδιομορφίας των, «Ἀνατολή καί Δύση ἀνήκουν ὀργανικά μαζί στήν ἑνότητα τῆς Χριστιανοσύνης». Δέν εἶναι δυνατόν νά νοηθοῦν καθ᾿ἑαυτάς, δέν ἀποτελοῦν «ἀνεξαρτήτους μονάδας», δέν εἶναι αὐτάρκεις καί αὐτοερμηνευόμεναι. «Στή διαδρομή τῆς ἱστορίας τους ἔχουν περισσότερα σημεῖα ἐπαφῆς, παρά συγκρούσεις ἤ διαμάχες. Κάποιος θά μποροῦσε νά τίς ἀποκαλέσῃ πολιτισμικά ἀδελφές. Καί τολμῶ νά πῶ ὅτι αὐτές οἱ ἀδελφές ἦταν σιαμαῖες». Ἀνατολή καί Δύσις εἶναι μέρη τοῦ ἑνός χριστιανικοῦ κόσμου, πού, κατά τό σχέδιον τοῦ Θεοῦ, «δέν ἔπρεπε νά εἶχε διασπασθῆ». «Ἡ τραγωδία τῆς διαιρέσεως εἶναι τό μεγαλύτερο καί κρισιμώτερο πρόβλημα τῆς χριστιανικῆς ἱστορίας». Ἄν αὐτό κατανοηθῇ, τότε ὑπάρχουν βάσιμοι ἐλπίδες διά τήν ἀποκατάστασιν τῆς χριστιανικῆς ἑνότητος. Εἰς τό θέμα τοῦτο καί τήν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ τοῦ σκοποῦ, ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἔχει ἰδιαιτέραν ἁρμοδιότητα καί ἀποστολήν : «Εἶναι μία ζωντανή παρουσία μιᾶς ἀδιάσπαστης παραδόσεως στή θεολογική σκέψη καί στή λατρεία.
Ἀντιπροσωπεύει, ὄχι μιά ὁρισμένη «ἰδιαίτερη» παράδοση, ἀλλά τήν παράδοση τῶν αἰώνων, τήν παράδοση τῆς ἀδιαίρετης Ἐκκλησίας». Ὅταν ὁ Φλωρόφσκυ διακηρύσσῃ ὅτι «ἕνωσις τῶν Χριστιανῶν … σημαίνει ἀκριβῶς τήν παγκόσμια ἐπιστροφή στήν Ὀρθοδοξία», ἐννοεῖ τήν ἐπιστροφήν εἰς ἐκείνην τήν Ἐκκλησίαν, ἡ ὁποία ἐνσαρκώνει τήν ἀκλόνητον πιστότητα εἰς τήν κοινήν παράδοσιν τῆς ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας.
Αὐτήν τήν αὐτοσυνειδησίαν τῆς Ὀρθοδοξίας προέβαλε καί ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Κρήτης. «Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, οὗσα ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία, ἐν τῇ βαθείᾳ ἐκκλησιαστικῇ αὐτοσυνειδησίᾳ αὐτῆς πιστεύει ἀκραδάντως ὅτι κατέχει κυρίαν θέσιν εἰς τήν ὑπόθεσιν τῆς προωθήσεως τῆς χριστιανικῆς ἑνότητος ἐντός τοῦ συγχρόνου κόσμου ... Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, ἀδιαλείπτως προσευχομένη ‘ὑπέρ τῆς τῶν πάντων ἑνώσεως’, ἐκαλλιέργει πάντοτε διάλογον μετά τῶν ἐξ αὐτῆς διεστώτων, τῶν ἐγγύς καί τῶν μακράν, ἐπρωτοστάτησε μάλιστα εἰς τήν σύγχρονον ἀναζήτησιν ὁδῶν καί τρόπων τῆς ἀποκαταστάσεως τῆς ἑνότητος τῶν εἰς Χριστόν πιστευόντων, μετέσχε τῆς Οἰκουμενικῆς Κινήσεως ἀπό τῆς ἐμφανίσεως αὐτῆς καί συνετέλεσεν εἰς τήν διαμόρφωσιν καί περαιτέρω ἐξέλιξιν αὐτῆς».
Τοῦτο ὑπῆρξε τό πνεῦμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καθ᾿ὅλην τήν μακράν συμμετοχήν του εἰς τήν Οἰκουμενικήν Κίνησιν, ὄχι ὡς ἁπλοῦς ἑταῖρος, ἀλλά ὡς εἷς ἐκ τῶν θεμελιωτῶν της. Χωρίς θεολογικούς μινιμαλισμούς, προσεγγίζομεν τήν Ὀρθόδοξον Παράδοσιν ἐν τῇ ἱστορικῇ ἀναφορικότητι αὐτῆς πρός τόν λοιπόν χριστιανικόν κόσμον, ἐν κοινῇ πεποιθήσει μετά τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, ὅτι «ὅλες οἱ δυνατότητες τῆς Ὀρθόδοξης παράδοσης μποροῦν νά φανερωθοῦν καί νά πραγματωθοῦν μόνο στό πλαίσιο μιᾶς σταθερῆς ἐπαφῆς μέ σύνολο τό χριστιανικό κόσμο». Πιστεύομεν ὅτι οἱ ἐπίσημοι διαχριστιανικοί θεολογικοί διάλογοι ἐνισχύονται διά τῆς συμβολῆς τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν καί τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ λόγου, διά τοῦ «διαλόγου τῆς ζωῆς» εἰς τόν καθημερινόν βίον τῶν χριστιανῶν, ἀλλά καί διά τῆς ἐπικοινωνίας καί τῶν συναντήσεων τῶν ἀρχηγῶν τῶν Ἐκκλησιῶν καί τῶν Ὁμολογιῶν. Γενικώτερον, θεωροῦμεν ὅτι ἡ Οἰκουμενική Κίνησις ἀπελευθέρωσε ἀξιολόγους δημιουργικάς δυνάμεις ἐν τῷ χριστιανικῷ κόσμῳ»[9].
[1] ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Ἡ Οἰκουμενική Κίνησις, σ. 33.
[2] Αὐτόθι, σσ. 34-35. ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ, «Γένεση καί ἐξέλιξη τῆς πατρομαχικῆς μεταπατερικότητας», ἐν περιοδικῷ Θεοδρομία ΙΔ 1 (Ἰανουάριος – Μάρτιος 2012) 18-56, https://www.tideon.org/thriskeymata-aireseis/2012-02-28-20-33-21/11177-2017-09-30-20-28-39
[3] ANDREW BLEIN, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ. Ἡ ζωή καί τό ἔργο ἑνός μεγάλου θεολόγου, ἐκδ. Ἐν Πλῶ, μτφρ. Ἐλένη Ταμαρέση, Ἀθήνα 2010, http://www.impantokratoros.gr/dat/storage/dat/35E50502/ioannhs_markas.pdf
[4] FLOROVSKY G., «The Legacy and the Task of orthodox Theology», Anglican Theological Review, 31/2, Avril 1949, σ. 66, Ἑλληνική μετάφραση στό Θεολογία 4/2010, σσ. 21-29.
[5] MICHAEL STAYROY, Τά ἐπιστημολογικά κριτήρια τῆς νεοπατερικῆς σύνθεσης τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, σσ. 51-52. http://www.ecclesia.gr/greek/press/theologia/material/2010_4_6_Stavrou.pdf
[6] π. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ, Θέματα Ορθοδόξου Θεολογίας, ἐκδ. Ἄρτος Ζωῆς, Ἀθήνα 1989, σ. 219.
[7] Διεθνές Συνέδριο : «Ἡ θεολογική παρακαταθήκη τοῦ πρωθιερέως Γεωργίου Φλωρόφσκυ», 02-09-2019, https://www.romfea.gr/oikoumeniko-patriarxeio/31285-diethnes-sunedrio-i-theologiki-parakatathiki-tou-prothiereos-georgiou-florofsku
[8] Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τόν λοιπόν χριστιανικόν κόσμον, §6, https://www.holycouncil.org/-/rest-of-christian-world?_101_INSTANCE_VA0WE2pZ4Y0I_languageId=el_GR
[9] Ἡ ὀμιλία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου στό Διεθνές Συνέδριο γιά τόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ, 02-09-2019, http://fanarion.blogspot.com/2019/09/blog-post_87.html#more
