Γεννημένος στη Ρώμη, ο πατέρας του Ελευθέριου πέθανε όταν ήταν ακόμα μικρό παιδί. Σε νεαρή ηλικία, ο Ελευθέριος πήγε στον Ανίκητο, τον Επίσκοπο της Ρώμης, ο οποίος τον δίδαξε την Αγία Γραφή. Ο Ελευθέριος χειροτονήθηκε διάκονος και ιερέας και στη συνέχεια διορίστηκε Επίσκοπος Ιλλυρικού.
Η παράδοση αναφέρει ότι ο Ελευθέριος διορίστηκε Επίσκοπος Μεσσίνας και Ιλλυρικού σε ηλικία 20 ετών και εγκαταστάθηκε στον Αυλώνα. Η φήμη της αρετής του Αγίου Ελευθερίου ήταν τόσο μεγάλη που έφτασε μέχρι τη Βρετανία. Έτσι, ο ηγεμόνας της, Λούκιος, έγραψε επιστολή στον Ελευθέριο και του δήλωνε ότι αυτός και ο λαός του επιθυμούσαν να γίνουν χριστιανοί. Ο Ελευθέριος αμέσως ανταποκρίθηκε, στέλνοντας δύο ιεραποστόλους. Τα επόμενα χρόνια συνελήφθη και φυλακίστηκε από έναν Κόμη που ονομαζόταν Φήλικας, τον οποίο αργότερα ο Ελευθέριος τον προσηλύτισε στον Χριστιανισμό. Έτσι, ο Ελευθέριος οδηγήθηκε στη Ρώμη για να δικαστεί από τον Αυτοκράτορα Αδριανό, που απέτυχε να τον πείσει να απαρνηθεί την πίστη του. Σύμφωνα με αυτή την πηγή, ο Ελευθέριος καταδικάστηκε σε θάνατο στις 15 Δεκεμβρίου, αφού υπεβλήθηκε σε μια σειρά από φρικτά βασανίστρια.
Μαρτύριο
Σύμφωνα με τους συναξαριστές, ο Αδριανός διέταξε να τον τοποθετήσουν σ’ ένα πυρακτωμένο χάλκινο κρεβάτι για να ψηθεί. Ο Θεός, όμως, του έστειλε δροσιά και ανακούφισε τους πόνους του. Στη συνέχεια τοποθετήθηκε σε μια πυρακτωμένη σχάρα, κάτω από την οποία έκαιγαν κάρβουνα. Ο Θεός όμως επενέβη, σβήνοντας τη φωτιά και ψυχραίνοντας τη σχάρα. Οργισμένος, ο Αδριανός διέταξε να βάλουν τον Ελευθέριο σ' ένα μεγάλο καζάνι, που περιείχε λίπος, κερί και πίσσα και να τον βράσουν ζωντανό. Και σε αυτή την περίπτωση επενέβη η Θεία Πρόνοια, δροσίζοντας το καζάνι και απαλλάσσοντας τον Ελευθέριο από το μαρτύριο. Τότε, ο έπαρχος της Ρώμης Κορέμων, υπό τις εντολές του Αδριανού κατασκεύασε ένα χάλκινο κλίβανο με μυτερά σουβλιά στο εσωτερικό του μέρος, τον πυράκτωσε και ήταν έτοιμος να ρίξει μέσα τον Ελευθέριο. Τότε συνέβη το θαύμα. Ο Κορέμων έγινε χριστιανός και αντί για τον Ελευθέριο, βρέθηκε αυτός μέσα στον κλίβανο με διαταγή του αυτοκράτορα. Όμως, με θεϊκή παρέμβαση δεν έπαθε το παραμικρό, αλλά αμέσως μετά αποκεφαλίστηκε. Μετά ήταν η σειρά του Ελευθερίου να υποστεί το μαρτύριο του κλιβάνου με τα καρφιά. Όμως και εδώ ο Θεός ήταν παρών. Η φωτιά έσβησε και τα σουβλερά καρφιά λύγισαν, ώστε να μη βλάψουν το σώμα του.
Ο Αδριανός νευριασμένος διέταξε να φυλακιστεί ο Ελευθέριος για να πεθάνει από ασιτία. Στο κελί του ο Θεός του έστελνε τροφή με ένα περιστέρι. Αφού ούτε και στη φυλακή πέθανε ο άγιος, ο αυτοκράτορας έδωσε εντολή να τον δέσουν πίσω από δύο άγρια άλογα, ώστε να κατακοπούν οι σάρκες του και να πεθάνει με ελεεινό τρόπο. Άγγελος Κυρίου ημέρεψε τα άλογα, έλυσε τον άγιο από τα δεσμά και τον οδήγησε σε ένα βουνό, στο οποίο έμεινε προσευχόμενος, εν μέσω άγριων θηρίων, τα οποία κατόρθωσε να εξημερώσει.
Κάποιοι κυνηγοί, που είδαν τον Ελευθέριο στο βουνό, το ανέφεραν στον αυτοκράτορα, ο οποίος έστειλε στρατιώτες να τον συλλάβουν. Τα άγρια θηρία όρμησαν εναντίον των στρατιωτών, αλλά ο Άγιος τα διέταξε να ηρεμήσουν και να γυρίσουν στις φωλιές τους. Ακολούθησε τους στρατιώτες διδάσκοντάς τους το Χριστιανισμό. Μερικοί από αυτούς πίστεψαν στον Χριστό.
Στις 15 Δεκεμβρίου, όταν έφτασε στη Ρώμη, ο αυτοκράτορας τον οδήγησε στην αρένα για να τον κατασπαράξουν τα άγρια θηρία. Μία λέαινα και ένα λιοντάρι που τον πλησίασαν, αντί να του επιτεθούν άρχισαν να του φιλούν τα πόδια. Βλέποντας ο αυτοκράτορας τη συμπεριφορά των λιονταριών και ακούγοντας την ιαχή του πλήθους «Μέγας ο Θεός των Χριστιανών» διέταξε τον αποκεφαλισμό του Ελευθερίου. Τη σκηνή του μαρτυρίου του παρακολουθούσε η μητέρα του Ανθία, η οποία έτρεξε να αγκαλιάσει για τελευταία φορά το άψυχο σώμα του γιου της. Δεν πρόλαβε, αφού οι δήμιοι την αποκεφάλισαν και αυτή.
Αγιοκατάταξη
Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του, στις 15 Δεκεμβρίου, μαζί με τον Άγιο Κορέμων, αλλά και των δύο δημίων που τον αποκεφάλισαν και μετέπειτα αποκεφαλίστηκαν γιατί πίστεψαν στον Χριστό. Τα λείψανα του Αγίου Ελευθερίου βρίσκονται στον ομώνυμο ναό στο Ριέτι της Ιταλίας.
Στη Ελλάδα, ο άγιος Ελευθέριος θεωρείται προστάτης των εγκύων γυναικών, ενώ το όνομά του έχει δοθεί στην συνοικία του Αγίου Ελευθερίου στην Αθήνα.
