Ένας βασικός λόγος της άνθησης της κατασκευής βυζαντινών ορθόδοξων εκκλησιών στην περιοχή της Μάνης, ήταν οι ραγδαίες πληθυσμιακές μετακινήσεις που έγιναν κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας ειδικά μετά την πτώση της βασιλεύουσας το 1204.
Τότε εκείνη την σκοτεινή και μαύρη περίοδο εκατοντάδες Βυζαντινοί αξιωματούχοι και απλοί πολίτες της Κωνσταντινούπολης, αναζήτησαν καλύτερη τύχη, φτάνοντας μέχρι τα αφιλόξενα μέρη της Μάνης.
Εκεί με την πάροδο των ετών είχαμε αύξηση της θρησκευτικότητας της περιοχής, καθώς και την ανέγερση δεκάδων ναών σταδιακά οι οποίοι ήταν "μικρογραφία" των μεγαλοπρεπών ορθόδοξων ναών στην Κωνσταντινούπολη.
Μιλάμε για 68 ναούς της Μέσα Μάνης, που καλύπτουν μία χρονική περίοδο πέντε περίπου αιώνων, από τον 9ο έως και το α΄ μισό του 13ου αιώνα, αφιερωμένους οι περισσότεροι στην Παναγία, στους Ταξιάρχες, στην Αγία Βαρβάρα και τον Άγιο Γεώργιο και σε πολλούς άλλους Αγίους της ορθοδοξίας.
Παλαιότερες έρευνες έφεραν στο φως στοιχεία, για τρεις ναούς στην Κυπάρισσο, κοντά στο χωριό Άλικα που ήταν αφιερωμένες στον Άγιο Ανδρέα, του 6ου αι., του Μοναστηρίου, 5ου – 6ου αι. και του Αγίου Πέτρου, από την οποία σώζεται τμήμα της κόγχης του ιερού σε ύψος 5 - 6 μ.
Η Μάνη γενικά είναι διάσπαρτη από μικρά μονοκάμαρα εκκλησάκια, χτισμένα από μεγάλες πέτρες χωρίς λάσπη ή τούβλα, σαν προϊστορικά κτίσματα. Η χρονολόγησή τους δεν είναι εύκολη, αλλά πάντως πρέπει να τοποθετηθούν πριν από τον 11ο αι. Μερικές σώζουν και τοιχογραφίες.
Ιδιαίτερα αξίζει να μνημονευτεί ο Άγιος Παντελεήμων των Μπουλαριών, μια μικρή (2,85 χ 5,80 μ.) εκκλησία, της οποίας οι τοιχογραφίες είναι ακριβώς χρονολογημένες με επιγραφή στο έτος 991/2, εποχή κατά την οποία σπανίζουν οι χρονολογίες. Από τον 11ο αι., όμως και μετά σώζονται πλήθος μνημείων, με πολύ ενδιαφέρον τόσο για την αρχιτεκτονική όσο και για τη ζωγραφική τους.
Η ύπαρξη τόσο πολλών εκκλησιών στη σκληρή, βραχώδη και άξενη αυτή γη, είναι ένα φαινόμενο που περιμένει την ερμηνεία του από τους ερευνητές.
Ο αρχιτεκτονικός τύπος που γενικά επικρατεί είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος μετά τρούλου σε όλες του τις παραλλαγές (δικιόνιος, τετρακιόνιος, μονόκλιτος), επιβιώνουν όμως και μικροί μονοκάμαροι ναοί με περισσότερο επιμελημένη τη μεγαλιθική τοιχοποιία τους, όπως ο Άγιος Ιωάννης Πύργου Δυρού κ.ά., ενώ ο Άγιος Πέτρος, κοντά στον Πύργο Δυρού, που χρονολογείται γύρω στο 1000, είναι χτισμένος σε σχήμα ελεύθερου σταυρού.
Πολλές εκκλησίες της Μάνης είναι χτισμένες στον τύπο του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ο Ταξιάρχης του Γκλέζου, κοντά στο Πύργο Δυρού, του 11ου αι., με μαρμάρινους ελκυστήρες στο εσωτερικό, που αναφέρουν μάλιστα και το όνομα του μαρμαρά, ο Σωτήρας της Γαρδενίτσας, του 11ου αι., με χαρακτηριστικό προστώο και ωραία διαβάθμιση των όγκων, αντανάκλαση της τέχνης της Κωνσταντινούπολης, και με τοιχογραφίες λαϊκού μάλλον χαρακτήρα.
Στον 11ο αιώνα κατασκευάζονται οι εκκλησίες Άγιος Γεώργιος στο χωριό Μπρίκι, και η εκκλησία του Ταξιάρχη στην Χαρούδα.
Στον 12ο αιώνα χρονολογούνται οι εκκλησίες,Άγιος Νικόλαος στην Οχιά και η Αγία Βαρβάρα στην Έρημο, στο Τσόμπακα, στο Σκουτάρι και στο χωριό Γκλέζι μαρτυρά την πίστη των κατοίκων των περιοχών αυτών στην Αγία, όπως και σε όλους τους Αγίους της θρησκείας μας.
Μιλάμε για βυζαντινούς ορθόδοξους ναούς που αξίζει να δει ο επισκέπτης αφού αποτελούν τρομερά μνημεία μιας αρχιτεκτονικής μοναδικής στα ελληνικά δεδομένα, ειδικά αν σκεφτούμε και τις δυνατότητες της εποχής εκείνης.
Παρά τους συνεχείς πολέμους την ίδια περίοδο στην περιοχή της Μάνης παρατηρείται μια καλλιτεχνική άνθηση ιδιαίτερα ως προς την ζωγραφική και τις τοιχογραφίες στους ναούς.Κάτι τέτοιο οφείλεται στην μετανάστευση χριστιανικών πληθυσμών από τις γύρω περιοχές της Πελοποννήσου για να προστατευθούν από τους εχθρούς, ενώ υπήρχε και ευγνωμοσύνη που έδειξαν οι μετακινούμενοι αξιωματούχοι και πολίτες στης βασιλεύουσας στους Μανιάτες, εφόσον τους δέχθηκαν σε μια ελεύθερη περιοχή.
Υπενθυμίζουμε ότι η Μονεμβάσια ήταν η μητροπολιτική έδρα κατά την περίοδο της ακμής της αυτοκρατορίας της Νικαίας(1204-1261).
Η Μέσα Μάνη είναι το μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα σε σχέση με τα άλλα δύο, όμως συγχρόνως είναι το πιο φτωχό και το πιο άγονο. Ήταν όμως το λίκνο όλων των επαναστάσεων κατά των Φράγκων και αργότερα των Τούρκων σε πολλές περιόδους μέχρι το 1821, που ήταν το βασικό ορμητήριο του απελευθερωτικού αγώνα κατά των Οθωμανών.
Η κήρυξη της επανάστασης του 1821 ξεκίνησε στη Μάνη στις 17 Μαρτίου του 1821. Σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες οι πρόκριτοι της περιοχής, που τελούσε υπό προνομιακό καθεστώς, ζήτησαν από τον ηγέτη τους να ξεκινήσει πρώτη η Μάνη τον αγώνα της απελευθέρωσης, κάτι που ήταν σύμφωνο και με τους σχεδιασμούς της φιλικής εταιρείας.
Για την ιστορία, μετά από πρόσκληση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη συγκεντρώθηκαν όλοι οι Μανιάτες οπλαρχηγοί στην Τσίμοβα, τη σημερινή Αερόπολη στις 17 Μαρτίου 1821, κι αποφάσισαν την έναρξη του αγώνα κατά των Τούρκων, που οδήγησε στην απελευθέρωση της Καλαμάτας και τη δημιουργία της Μεσσηνιακής Γερουσίας.
Οι Μανιάτες σε όλες τις περιόδους του ελληνισμού κόσμησαν με την αγέρωχη παρουσία τους τους αγώνες του έθνους ποτίζοντας το δέντρο της ελευθερίας μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, τηρώντας την απαράβατη αρχαία εντολή του Βασιλιά Λεωνίδα "Η ΤΑΝ Η ΕΠΙ ΤΑΣ" .
