Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κέρδισε μια δεύτερη και τελευταία προεδρική θητεία. Τώρα έχει εντολή να κυβερνήσει μέχρι το 2028, όταν θα είναι στο τέλος των τριών θητειών που του αναλογούν συνταγματικά. Καθώς είναι 69 ετών και εμφανίζεται πιο ληθαργικός κάθε χρόνο, είναι όλο και πιο απίθανο να συνεχίσει ως πρόεδρος και πέρα από αυτό το διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι η αντιπολίτευση έχει χάσει την πιθανή τελευταία της ευκαιρία να νικήσει τον Ερντογάν στην κάλπη.
Η τελευταία θητεία του Ερντογάν θα εισαγάγει ένα νέο πρόβλημα στην τουρκική πολιτική: τη διαδοχή. Ποιος τελικά μπορεί να κάνει αυτό που κάνει ο Ερντογάν; Σκεφτείτε για λίγο πόσο περίπλοκη είναι αυτή η ερώτηση επισημαίνουν ακόμα και τούρκοι αναλυτές όπως ο Σελίμ Κορού.
Ο Ερντογάν δεν είναι μόνο ο πρόεδρος της Τουρκίας και ο πρόεδρος του Κόμματος AK, είναι ουσιαστικά ο ηγέτης πολλών κομμάτων κάτω από τον συνασπισμό «Cumhur» στο κοινοβούλιο. Οι άνθρωποι που τον περιβάλλουν, συμπεριλαμβανομένου του υπουργικού συμβουλίου, των επικεφαλής των ιδρυμάτων, καθώς και των ηγετών επιχειρήσεων, τον υπηρετούν εδώ και δεκαετίες και οφείλουν πίστη σε αυτόν προσωπικά. Δεκάδες εκατομμύρια υποστηρικτές του αναφέρονται στον Ερντογάν ως «reis» που σημαίνει «αρχηγός» και νιώθουν ότι έχουν έναν προσωπικό δεσμό μαζί του. Στο εξωτερικό, υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι που κοιτάζουν τον Ερντογάν με θαυμασμό και σεβασμό. Όλα αυτά είναι μια περίπτωση βιβλίου αυτού που ο Max Weber θα αποκαλούσε χαρισματική εξουσία. Είναι δύναμη συσσωρευμένη στα κόκαλα και τα νεύρα ενός άντρα που γερνά γρήγορα. Μπορεί να μεταδοθεί; Και αν ναι, πώς;
Μπορώ να δω δύο επιχειρήματα για το τι συμβαίνει αφού ο Ερντογάν δεν θα είναι πλέον στην εξουσία: η Τουρκία θα επιστρέψει σε μια δομή στην οποία τα δύο μισά της εναλλάσσονται στη διακυβέρνηση της χώρας ή το μπλοκ του Ερντογάν θα δημιουργήσει έναν νέο ηγέτη που θα συνεχίσει την ηγεμονία του.
Το πρώτο επιχείρημα αναφέρει ότι μετά τον Ερντογάν, η Τουρκία θα επιστρέψει σε κάποιο είδος «δημοκρατικής» κανονικότητας. Αυτό είναι ιδιαίτερα δημοφιλές μεταξύ των κύκλων της αντιπολίτευσης. Ο Ερντογάν, όπως φαίνεται εδώ, ήταν ένας ασυνήθιστα δυνατός ηγέτης και ότι μόλις φύγει, ο διάδοχός του δεν θα μπορέσει να κρατήσει τη βασιλεία όπως κάνει. Η μαγεία του Ερντογάν, επισημαίνουν, λειτουργεί μόνο όταν είναι στο ψηφοδέλτιο. Στις εθνικές εκλογές τον Ιούνιο του 2015 και στις δημοτικές εκλογές του 2019, ο Ερντογάν δεν ήταν στο ψηφοδέλτιο. Τα υποκατάστατά του ήταν, και έχασαν. Ο Ερντογάν χωρίς τον Ερντογάν, λέει αυτή η σκέψη, δεν είναι τόσο επιτακτικός για τους ψηφοφόρους όσο ο ίδιος ο άνθρωπος. Εδώ λοιπόν, ο Ερντογάν είναι σαν τον θεμέλιο λίθο στην κορυφή μιας πέτρινης καμάρας. Τραβήξτε τον έξω και το όλο πράγμα καταρρέει.
Το αντεπιχείρημα είναι ότι ο Ερντογάν δεν χρειάζεται πραγματικά να αντικατασταθεί. Μπορεί να ήταν κρίσιμος για την οικοδόμηση του καθεστώτος της «Νέας Τουρκίας», αλλά μόλις χτιστεί, η δομή μπορεί να συνεχίσει με ένα νέο «ρεϊς». Η μοναδικότητα του Ερντογάν δεν έγκειται στην ικανότητά του να διαχειρίζεται το σύστημα, αλλά στην ικανότητά του να το οικοδομεί από την σχεδόν δημοκρατική δομή της «παλιάς Τουρκίας». Ναι, είναι ένας ασυνήθιστα ικανός ηγέτης, αλλά ίσως άλλοι άνθρωποι μπορούν να ανέβουν σε παρόμοια επίπεδα αν βρεθούν στη θέση του. «Το στεφανωμένο κεφάλι γίνεται σοφό» λέει μια τουρκική παροιμία. Μόλις κάποιος άλλος γίνει Ρέις, το γραφείο του προστατεύεται από τις τεράστιες εξουσίες του κράτους – ο μηχανισμός ασφαλείας, το σύστημα πρόνοιας και το μονοπώλιο των μέσων ενημέρωσης θα μπορούσαν να κάνουν ρέις ακόμα και από έναν μέτριο χειριστή. Στη συνέχεια, η κουλτούρα κινείται για να δημιουργήσει μια λατρεία προσωπικότητας γύρω από τη νέα φιγούρα, πιθανώς με βάση τη σχέση του με το πρωτότυπο.
Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς. Ο Ερντογάν, άλλωστε, επέκτεινε την πολιτική του βάση τη δεκαετία του 2000 και του 2010. Οι τελευταίες του καμπάνιες ήταν λιγότερο εντυπωσιακές και απλώς κατάφερε να διατηρήσει τη λεπτή του πλειοψηφία. Ίσως αυτό μπορεί να αναπαραχθεί κάτω από ένα νέο reis. Είναι ένας συνδυασμός πολύ ισχυρής κομματικής δομής στο έδαφος, διατάξεων κοινωνικής πρόνοιας, κυριαρχίας των μέσων ενημέρωσης και πολλών χρημάτων που βαραίνουν τους τροχούς. Αυτός ο μηχανισμός θα μπορούσε να διατηρηθεί.
Νομίζω ότι το δεύτερο επιχείρημα λειτουργεί καλύτερα εάν ο Ερντογάν καταφέρει να δώσει δημοσίως κάποιον ως διάδοχό του πριν φύγει. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αποτρέψει έναν δυνητικά επιζήμιο αγώνα αφού φύγει. Το άτομο δεν θα ήταν απαραίτητα μέλος του υπουργικού συμβουλίου ή μεγαλοεπιχειρηματίας – θα μπορούσε να είναι κάποιος με ιστορία στο AK Party. Ο Ερντογάν είναι ο ίδιος ένας ξένος προς το κράτος, ένα πλάσμα της κομματικής-πολιτικής κουλτούρας «teşkilat» (οργάνωσης) της Τουρκίας παρά της επίσημης εξουσίας. Οι άνθρωποι από αυτόν τον κόσμο έχουν συχνά μια πιο διαισθητική κατανόηση της πολιτικής από εκείνους που ανατρέφονται με την ασφάλεια ενός γραφειοκρατικού μισθού. Γραφειοκρατικοί τύποι (όπως ο Χακάν Φιντάν, ο οποίος μόλις ανέλαβε τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών μετά από μια δεκαετία που διοικεί την υπηρεσία πληροφοριών της Τουρκίας) μπορεί να φαντάζονται ότι ο έτοιμος μηχανισμός θα μπορούσε να κάνει την πολιτική δουλειά γι' αυτούς, αλλά θα ήταν ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα. Ο ηγέτης της Τουρκίας θα πρέπει ακόμα να εκλεγεί.
Πολλοί ηγέτες επιλέγουν επίσης να χρίσουν άτομα από την οικογένειά τους. Σε αυτό, ο Ερντογάν δεν είναι πολύ τυχερός. Ο μεγαλύτερος γιος του Μπουράκ Ερντογάν ήταν κρυμμένος μακριά από το κοινό από νεαρή ηλικία, πιθανώς λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας. Ο μικρότερος γιος του Μπιλάλ Ερντογάν είναι επικεφαλής ισχυρών μη κυβερνητικών οργανώσεων που συνδέονται με την οικογένεια, αλλά δεν θεωρείται βασικό υλικό ηγεσίας. Ο μεγαλύτερος γαμπρός του Μπεράτ Αλμπαϊράκ διετέλεσε υπουργός Ενέργειας και Οικονομικών και έγινε τόσο υβρισμένος κατά τη διάρκεια της θητείας του που αναγκάστηκε να παραιτηθεί με δραματικό τρόπο. Διατηρεί μεγάλη θεσμική ισχύ, αλλά δεν έχει πλέον την πολυτέλεια να βρίσκεται στο προσκήνιο. Ο νεότερος γαμπρός Selçuk Bayraktar είναι ένας εξαιρετικά επιτυχημένος προγραμματιστής της στρατιωτικής τεχνολογίας, αλλά δεν έχει εκτεθεί ποτέ στη ζέστη της καθημερινής πολιτικής. Είναι αμφίβολο ότι θα μπορούσε να επιβιώσει για πολύ. Ο διάδοχος του Ερντογάν είναι πολύ πιθανό να πετύχει εάν προέρχεται εκτός της οικογένειας και του υπουργικού συμβουλίου του.
Συνοψίζοντας, θα ήταν κατάφωρα αναγωγικό να πούμε ότι το καθεστώς της «Νέας Τουρκίας» θα ζήσει μόνο όσο ο ιδρυτής του. Η συναισθηματική και θεσμική του εμβέλεια υπερβαίνει κατά πολύ το χάρισμα του Ερντογάν. Θα μπορούσε κάλλιστα να τον ξεπεράσει, ειδικά αν ο ίδιος ο πρόεδρος ορίσει έναν ισχυρό διάδοχο.
