Oι εξεγέρσεις κατά την εποχή της πρώιμης βενετοκρατίας στην Κρήτη, υπό την ηγεσία προσωπικοτήτων των παλαιών μεγάλων ελληνορθόδοξων οικογενειών (Αγιοστεφανίτες, Σκορδίληδες, Μελισσηνοί, Χορτάτσηδες, Καλέργηδες) έναντι της βενετικής διοίκησης, από τις αρχές του 13ου μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα, λειτούργησαν εν πολλοίς ως μέσο αποκατάστασης των γαιοκτησιών (που στην πραγματικότητα ουδέποτε είχαν εγκαταλείψει) και του κοινωνικού κύρους των οικογενειών αυτών, παρά το γεγονός ότι εξακολουθούσαν να είναι αποκλεισμένοι από τα πολιτικά όργανα της τάξης τους.
Από την περίοδο αυτή άλλωστε (13ος – 14ος αι.) αρκετές ελληνορθόδοξες οικογένειες είχαν αποκτήσει φέουδα και μέσω συμβάσεων με τους προηγούμενους νομίμους δικαιούχους τους. Επιπρόσθετα, η πραγματικότητα του κατακερματισμού του φέουδου που ακολούθησε και κυρίως της ανταλλαγής ή της πώλησής του (παρά την αρχική απαγόρευση του 13ου αιώνα) δημιούργησαν τριγμούς στο κοινωνικοοικονομικό οικοδόμημα, με αποτέλεσμα η έννοια του «φεουδάρχη» να διαχωριστεί, σταδιακά, από αυτή του «αριστοκράτη». Μάλιστα, μετά την «Αποστασία Αγίου Τίτου» (1363-1364), όπου Βενετοί φεουδάρχες (Venier και Gradenigo οι επικεφαλής) συνεργάστηκαν με ελληνορθόδοξους κατά της Βενετίας, αναδεικνύεται μία νέα κοινωνική κατηγοριοποίηση, μεταξύ «αποστατών» και «πιστών» υπηκόων, εκτός της παλαιάς εθνοθρησκευτικής διαφοροποίησης.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
1821: Η εξάπλωση της Επανάστασης στη ΝΑ Θεσσαλία
Διαπιστώνεται, λοιπόν, από τα μέσα του 14ου αιώνα και στο εξής, μία αλλαγή του κοινωνικού τοπίου: οι ελληνορθόδοξοι «αριστοκράτες», σταδιακά, επανακτούν τις γαιοκτησίες τους, από τις οποίες -σύμφωνα με τον αρχικό βενετικό σχεδιασμό- είχαν αποκλειστεί, ενώ η αρχική κοινωνικοταξική διαίρεση με βάση την καταγωγή (Βυζαντινή – Λατινική) δεν ισχύει πλέον σε απόλυτο βαθμό.
Η βενετική ευγένεια
O όρος «Βενετός ευγενής» (nobilis Venetus) δεν προσδιόριζε τον 13ο αιώνα τους αρχικούς εποίκους από τη Βενετία, στους οποίους παραχωρήθηκαν φέουδα. Η εμφάνιση της βενετικής ευγένειας είναι μεταγενέστερη και συνδέεται με τις πολιτειακές εξελίξεις στο σύστημα της ίδιας της μητρόπολης. Έως τα τέλη του 13ου αιώνα, στη Βενετία δεν είχαν θεσμοθετηθεί συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες. Η «αριστοκρατία» συνδεόταν με την οικονομική δύναμη, όχι με νομικά κριτήρια και τίτλους ευγενείας. Για τον λόγο αυτό, οι Βενετοί έποικοι που έφτασαν στην Κρήτη από τη μητρόπολη κατά την περίοδο των διαδοχικών εποικισμών του 13ου αιώνα, ονομάζονταν “viri Veneti” και όχι “nobiles viri” Αυτοί διακρίνονταν σε “milites” και “pedites”, ανάλογα με την κοινωνική θέση τους και τη συνακόλουθη αξία του φέουδου που ελάμβαναν.
Σταθμός για τη θέσπιση της βενετικής ευγένειας, αποτελεί η μεταρρύθμιση “serrata” (κλείσιμο) του 1297, η οποία αφορούσε το Μεγάλο Συμβούλιο της Βενετίας. Με το κλείσιμο του Maggior Consiglio αποκλείστηκαν οι οικογένειες που δεν είχαν εκπροσωπηθεί στο συμβούλιο τα τέσσερα τελευταία χρόνια, ενώ συμμετοχή σε αυτό έγινε νομικό-κοινωνικό γνώρισμα των μελών της ανώτερης τάξης, η οποία στο εξής κατείχε τον ισόβιο και κληρονομικό τίτλο της ευγένειας. Με τη θέσπιση της «ευγένειας» ως νομικής κατηγορίας στη Βενετία, άρχισε να χρησιμοποιείται και στην Κρήτη, κατά την τρίτη δεκαετία του 14ου αιώνα, το “nobiles viri” (ευγενείς άνδρες), για τους ανήκοντες στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.
Η κρητική ευγένεια
Παρόμοιες παρατηρήσεις αφορούν και την εμφάνιση της «κρητικής ευγένειας», η οποία έπεται της βενετικής και αποτελεί τη δεύτερη τάξη ευγένειας που θεσπίστηκε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Οι απαρχές της εντοπίζονται στα μέσα του 14ου αιώνα, όχι όμως ως θεσμοθετημένης νομικά αναγνωρισμένης κατηγορίας. Η εμφάνισή της δεύτερης κατηγορίας ευγένειας στην Κρήτη, συνδέεται με την κοινωνική αναταραχή που είχε προκληθεί λόγω του αποκλεισμού ευπόρων στρωμάτων από την πρώτη βενετική ευγένεια, σε μία εποχή έντονου ανταγωνισμού της Βενετίας με τους Οθωμανούς στη λεκάνη την νοτιοανατολικής μεσογείου.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ντύσιμο και οπλισμός στην εποχή της Επανάστασης του 1821
Βασικό στοιχείο του θεσμού κατά τον 14ο αιώνα ήταν η παραχώρηση φεουδαλικής γης από την πολιτεία, σε ατομικό επίπεδο. Από την τέταρτη δεκαετία του 15ου αιώνα όμως αρχίζει να παρουσιάζει άλλα νομικά χαρακτηριστικά όπως: το δικαίωμα συμμετοχής στο τοπικό συμβούλιο του ανώτερου κοινωνικού στρώματος και η κληρονομικότητα στην απόκτηση όλων των παραπάνω προνομίων, σε αντιστοιχία με τη βενετική ευγένεια. Η επίσημη νομική καθιέρωση του τίτλου “nobilis cretensis” καθιερώθηκε το 1463 με δογικό διάταγμα. Ορίστηκε ότι «οι Κρητικοί φεουδάρχες μπορούν να τιτλοφορούνται Κρητικοί ευγενείς». Γίνεται αντιληπτό, ότι για έναν και πλέον αιώνα, μέχρι και το 1463, η κρητική ευγένεια συνδεόταν απλά με προνόμια κοινωνικο-οικονομικά και διοικητικά. Η εισαγωγή του όρου “cretensis” στον τίτλο της, υποδηλώνει την υπεροχή της βενετικής ευγένειας απέναντί της.
