Το Ισλάμ στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στην περιοχή Σαντζάκ στη νοτιοδυτική Σερβία θεωρείται κοσμοπολίτικο και ανεκτικό. Οι σουνίτες μουσουλμάνοι έχουν ζήσει εδώ με χριστιανούς και εβραίους για αιώνες, δημιουργώντας τη δική τους μορφή του ευρωπαϊκού Ισλάμ. Αλλά από τη δεκαετία του 1990, αυτό το Ισλάμ έχει επανειλημμένα δεχθεί πίεση από εξωτερικές επιρροές.
Μια επίθεση σε φύλακα ασφαλείας στην ισραηλινή πρεσβεία στο Βελιγράδι στις 29 Ιουνίου 2024 πυροδοτεί τώρα φόβους ότι θα μπορούσε να ξεσπάσει ένα νέο κύμα ριζοσπαστικοποίησης.
Πριν από τον πόλεμο της Βοσνίας (1992-1995), δεν υπήρχαν σαλαφιστές ή ουαχαμπίτες στα Βαλκάνια, λέει ο Βεντράν Τζίχιτς από το Αυστριακό Ινστιτούτο Διεθνούς Πολιτικής στη Βιέννη. «Δεν έχουν τις ρίζες τους στα Βαλκάνια». Μέχρι σήμερα, οι ριζοσπαστικές ομάδες αποτελούν μια μικρή μειονότητα μεταξύ των μουσουλμάνων.
Επιρροή ριζοσπαστικών ομάδων κατά τον πόλεμο της Βοσνίας
Κατά τη διάρκεια του πολέμου της Βοσνίας, οι μουσουλμάνοι Βόσνιοι έλαβαν σημαντική στρατιωτική υποστήριξη, ειδικά από ισλαμικές χώρες, και ξένοι μαχητές έφεραν επίσης στη χώρα ριζοσπαστικά ισλαμικά κινήματα, τα οποία δεν εξαφανίστηκαν μετά το τέλος του πολέμου. Αποτελούν το «θεμέλιο του πολιτικού ισλαμισμού» στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, γράφει ο Κάρστεν Ντούμελ σε μια ανάλυση για το Ίδρυμα Κόνραντ Άντεναουερ (KAS). Ο Ντούμελ ήταν διευθυντής γραφείου του Ιδρύματος στην πρωτεύουσα της Βοσνίας, Σαράγεβο, από το 2014 έως το 2018.
Περίπου 4.000 μουτζαχεντίν από αραβικές χώρες πολέμησαν στην πλευρά της Βοσνίας εκείνη την εποχή, πολλοί από τους οποίους παρέμειναν στη χώρα μετά την ειρηνευτική συμφωνία του Ντέιτον το 1995. Ριζοσπαστικές ομάδες έχουν εγκατασταθεί σε ορισμένες περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του Σαντζάκ από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 με ανοιχτή υποστήριξη από τη Σαουδική Αραβία. Τα χρήματα της Σαουδικής Αραβίας χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή σαλαφιστικών τζαμιών και τη συντήρηση πολιτιστικών ιδρυμάτων.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρία και το Ιράκ, το Ισλαμικό Κράτος χρησίμευσε ως επιφάνεια προβολής για νέους που ήταν κοινωνικά απογοητευμένοι και πήγαν να πολεμήσουν για την τζιχάντ στς δύο αυτές χώρες, σύμφωνα με τον Τζίχιτς. Εκείνη την εποχή, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη ήταν μια από τις ευρωπαϊκές χώρες με τον μεγαλύτερο αριθμό μαχητών του ΙΚ κατά κεφαλήν. Αυτοί οι υποστηρικτές του Ισλαμικού Κράτους προέρχονταν ουσιαστικά από μερικά καλά αστυνομευμένα, λεγόμενα σαλαφιστικά χωριά στη Βοσνία. Μετά το τέλος του ΙΚ στη Συρία και το Ιράκ το 2019, αυτή η μορφή ριζοσπαστικοποίησης μειώθηκε ξανά. Έκτοτε δεν υπήρξαν άλλες ισλαμιστικές επιθέσεις στα Δυτικά Βαλκάνια.
Σαουδική αποχώρηση
Αλλά οι ριζοσπαστικές οργανώσεις συνεχίζουν να υπάρχουν, παρόλο που η Σαουδική Αραβία έχει μειώσει την οικονομική της βοήθεια. Σύμφωνα με δημοσιεύματα των ΜΜΕ, ο δράστης στο Βελιγράδι, ένας Σέρβος προσήλυτος, ριζοσπαστικοποιήθηκε σε αυτές. Πιο πρόσφατα έζησε στην κατά κύριο λόγο μουσουλμανική πόλη Νόβι Παζάρ στη νότια σερβική περιοχή του Σαντζάκ. Τον Ιανουάριο του 2020, ο Σαουδάραβας διάδοχος πρίγκιπας Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν ανακοίνωσε ότι δεν θα υποστηρίζουν πλέον τζαμιά στο εξωτερικό. Το 2021, ο ντε φάκτο κυβερνήτης της χώρας περιέγραψε την «υπερσυντηρητική ερμηνεία του Ισλάμ ως ξεπερασμένη» σε μια τηλεοπτική ομιλία του.
Ένας πυλώνας εξτρεμισμού έχει σπάσει εδώ. Σε αυτό παίζουν ρόλο νέοι παράγοντες. Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε να γίνει νέος μοχλός ριζοσπαστικοποίησης. «Μέχρι στιγμής υπήρξαν λίγες επιπτώσεις του πολέμου της Γάζας στα Βαλκάνια», λέει ο Τζόρτζιο Τσαφιέρο, ειδικός στα Βαλκάνια στην αμερικανική δεξαμενή σκέψης Gulf State Analytics. «Όμως όσο περισσότερο διαρκεί η κατάσταση στη Γάζα, τόσο περισσότερο αυξάνεται ο κίνδυνος αυτού». Ο πόλεμος της Γάζας συμβάλλει περισσότερο στη ριζοσπαστικοποίηση των νεαρών μουσουλμάνων από οποιαδήποτε άλλη σύγκρουση παγκοσμίως. «Στον αραβικό και τον ισλαμικό κόσμο υπάρχει έντονη συγκίνηση εν όψει των πολλών θανάτων στη Γάζα που πρέπει να θρηνούνται καθημερινά». Αυτό θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει νεαρούς άνδρες στην αγκαλιά ριζοσπαστικών δυνάμεων.
Ριζοσπαστικοποίηση μέσω του πολέμου της Γάζας;
Ο πολιτικός επιστήμονας Βεντράν Τζίχιτς πιστεύει επίσης ότι τα τρέχοντα γεγονότα στη Μέση Ανατολή συμβάλλουν σε ένα νέο κύμα ριζοσπαστικοποίησης, ακόμα και αν ο αριθμός αυτών των νέων ριζοσπαστών δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Στα Δυτικά Βαλκάνια, ο πόλεμος της Γάζας εκλαμβάνεται ως μια παγκόσμια εκστρατεία κατά των μουσουλμάνων. «Η Δύση θρηνεί για τα νεκρά παιδιά στην Ουκρανία, αλλά υπάρχει σιωπή για τη Γάζα». Αυτό οδηγεί σε πικρία, αντιδυτική δυσαρέσκεια και επίσης αντισημιτισμό.
Η πολιτική της Σερβίας θεωρείται επίσης αμφίθυμη. Αφενός η χώρα υποστηρίζει τις ανησυχίες των Παλαιστινίων διεθνώς, αφετέρου όμως προμηθεύει όπλα στο Ισραήλ από τις 7 Οκτωβρίου 2023.
Κοινωνική αδικία και δυσαρέσκεια
Η πλειονότητα των μουσουλμάνων στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στο Σαντζάκ απορρίπτει τις ακραίες τάσεις ως κατάχρηση της θρησκείας τους. Η ισλαμική κοινότητα έχει ξεκάθαρα αποστασιοποιηθεί από την τρομοκρατική επίθεση στο Βελιγράδι. Αλλά εκτός από τον πόλεμο της Γάζας, η κοινωνική ανισότητα και η ανεκπλήρωτη υπόσχεση για ένα καλύτερο μέλλον μετά το τέλος του πολέμου της Βοσνίας αποτελούν επίσης πρόσφορο έδαφος για ριζοσπαστικοποίηση.
«Ολόκληρη η περιοχή γνώρισε τεράστια κοινωνική και οικονομική παρακμή τη δεκαετία του 1990», λέει ο Βεντράν Τζίχιτς. «Οι ελπίδες για μια "διαδικασία κάλυψης" δεν έχουν εκπληρωθεί». Μόνο μια μικρή, νέα ελίτ με γειτνίαση με τα καθεστώτα επωφελήθηκε. Η ευρεία μάζα των Βοσνίων, από την άλλη πλευρά, παλεύει με την περιθωριοποίηση, τη φτωχοποίηση και το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, κοντά στο όριο της φτώχειας. Υπάρχει μεγάλη δυσαρέσκεια μεταξύ των νέων για την κατάστασή τους. Δεκάδες χιλιάδες εγκαταλείπουν την περιοχή κάθε χρόνο.
«Αυτή η κατάσταση οδηγεί σε απογοήτευση και αποτελεί πρόσφορο έδαφος για ακραίες ιδεολογίες, όχι μόνο ισλαμικό, αλλά και σερβικό εθνικισμό». Οι μουσουλμάνοι στο Σαντζάκ βλέπουν επίσης τους εαυτούς τους ως μειονεκτούντες και υφίστανται διακρίσεις από τους Σέρβους. Μετά την επίθεση στο Βελιγράδι, ο κίνδυνος για αντιμουσουλμανικά αισθήματα στη Σερβία αυξάνεται. Αυτά, με τη σειρά τους, θα τροφοδοτούσαν περαιτέρω τη σπείρα της απογοήτευσης και της ριζοσπαστικοποίησης.
