Πριν από λίγες μέρες πολλά μέλη της αυτόχθονης φυλής Τεμπέ, του Αμαζονίου, συγκεντρώθηκαν σε ένα από τα χωριά τους και βάφτηκαν με τα χρώματα του πολέμου. Κι όμως, αυτό που θέλουν δεν είναι πόλεμος, αλλά να σωθεί το σπίτι τους, που είναι και ο πνεύμονας του κόσμου -το δάσος του Αμαζονίου.
Οι Τεμπέ, αλλιώς Τιμπέ, ή Τενετεχάρα, είναι μια αυτόχθονη φυλή της Βραζιλίας και ζουν δίπλα στους ποταμούς Μαρανιάο και Γκουρούπι, στα βόρεια της χώρας στις επαρχίες Αμαζόνας και Παρά.
Η γη τους, εδώ και πολλά χρόνια καταπατάται παράνομα και συστηματικά από γεωργούς και υλοτόμους και οι Τεμπέ μετατράπηκαν σε ακτιβιστές για να τους διώξουν. Τώρα, το σπίτι τους απειλείται από κάτι πολύ μεγαλύτερο: τις καταστροφικές πυρκαγιές που καίνε τον Αμαζόνιο.
Και, για μια ακόμη φορά, οι Τεμπέ αποφάσισαν να διαμαρτυρηθούν και να αντισταθούν όπως μπορούν.
Η 7χρονη Εμίλια Τεμπέ παίζει με το τόξο της, το οποίο έφτιαξε η ίδια. «Αυτό το μέρος ήταν κάποτε δάσος. Ζούγκλα. Αλλά η φωτιά ΄καθάρισε' τη γη», λέει ο Εμίντιο Τεμπέ, παππούς της Εμίλια.
Οι Τεμπέ αποκαλούν τους εαυτούς τους Τενετεχάρα, που σημαίνει «άνθρωποι». Η λέξη Τεμπέ πιστεύεται ότι προέρχεται από τη λέξη «τεμπέμπ» μιας γειτονικής φυλής, που σημαίνει «επίπεδη μύτη».
Η πρόσφατη ιστορία των Τεμπέ έχει σημαδευτεί από τη συμβίωσή τους με άλλους κατοίκους της περιοχής τους: Παρά το γεγονός ότι η γη τους τούς ανήκει επίσημα, αναγκάζονται να ζουν δίπλα σε εκατοντάδες οικογένειες παράνομων γεωργών («posseiro») και είναι υποχρεωμένοι να υφίστανται τις συνέπειες των πρακτικών που εφαρμόζουν οι εταιρίες υλοτομίας που δραστηριοποιούνται -επίσης παράνομα- στην περιοχή.
Οι Τεμπέ δεν αποδέχτηκαν την κατάσταση. Αντιθέτως, παλεύουν για να απομακρύνουν από τα εδάφη τους όλους όσους μένουν και δραστηριοποιούνται σε αυτά παράνομα, διεκδικώντας τα δικαιώματά τους με όποιο τρόπο έχουν.
Η τηλεόραση δείχνει σκηνές από τις πυρκαγιές στον Αμαζόνιο, αλλά τα παιδιά είναι συγκεντρωμένα στο κινητό. Η ζωή στα πιο απομoνωμένα μέρη του κόσμου είναι ένας συνδυασμός παράδοσης και τεχνολογίας.
Η επαφή με τον πολιτισμό
Το 1845, οι Τεμπέ υπήχθησαν στο γενικότερο σύστημα διοίκησης των αυτοχθόνων του Αμαζονίου. Κάθε επαρχία είχε έναν γενικό διευθυντή, στον οποίο αναφέρονταν οι αρχηγοί των χωριών. H βασική τους ενασχόληση έγινε η περισυλλογή ρετσινιού, το οποίο πουλούσαν στους εμπόρους των ποταμών του Αμαζονίου (regatões). Αυτοί χρησιμοποιούσαν τους Τεμπέ και για την ανεύρεση χρυσού και καουτσούκ, ενώ τους έβαζαν να κάνουν και τους κωπηλάτες για τα πλοιάριά τους. Η συλλογή του ρετσινιού γινόταν στα δάση, πάνω από το επίπεδο των ετήσιων πλημμυρών. Τα δέντρα δεν έβγαζαν ρετσίνι δύο σεζόν στη σειρά, οπότε οι Τεμπέ αναγκάζονταν να μετακινούν τις οικογένειές τους σε άλλες περιοχές κάθε χρόνο.
Η περιοχή των Τεμπέ, στα βόρεια της Βραζιλίας, είναι -υποτίθεται- προστατευόμενη και τους ανήκει. Όμως, η ιστορία τους είναι ένας ατελείωτος αγώνας για να διώξουν από αυτήν όσους την επιβουλεύονται.
Η διαρκής εκμετάλευση των Τεμπέ από τους regatões, οδήγησε σε σύγκρουση το 1861, στον Άνω Γκουρούπι, όπου Ινδιάνοι σκότωσαν εννέα αποίκους. Η αστυνομία ξυλοκόπησε τους Τεμπέ και πήρε εννέα από τα παιδιά τους τα οποία στάλθηκαν στο Βιζέου. Οι Ινδιάνοι εγκατέλειψαν τα χωριά τους και έφυγαν από την περιοχή. Η επαρχιακή κυβέρνηση απομάκρυνε τους regatões από την περιοχή και συγκέντρωσε τους σκορπισμένους Ινδιάνους σε ένα νέο χωριό, τη Σάντα Λεοπολντίνα. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, πάντως, υπήρχαν ενδείξεις για πολλά ακόμα χωριά Τεμπέ, με τα οποία δεν είχαν έρθει σε επαφή οι άποικοι.
Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα οι Τεμπέ βοηθήθηκαν αρκετά από την SPI (Serviço de Proteção ao Índio / Υπηρεσία προστασίας των Αυτοχθόνων), το πρώτο όργανο της Ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Βραζιλίας που είχε υπό την εποπτεία του τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Όμως, στη δεκαετία του 1950, η υπηρεσία άρχισε να δρα υπέρ των εποίκων και οι έμποροι του ποταμού επέστρεψαν.
Στη δεκαετία του '70, όταν το SPI είχε ήδη αντικατασταθεί από το FUNAI (Fundação Nacional do Índio), ένας μεγάλος αριθμός ανδρών Τεμπέ αναγκάστηκε να δουλέψει στον Υπεραμαζονιακό Αυτοκινητόδρομο, γεγονός που οδήγησε στη μείωση του αντρικού πληθυσμού και έφερε προβλήματα στα χωριά. Το 1971, οι Τεμπέ που ζούσαν στην ενδοχώρα διατάχθηκαν από το FUNAI να μεταφερθούν στις όχθες του ποταμού Γκουαμά, αλλά εκείνοι αρνήθηκαν.
Παιδιά κάθονται πάνω σε μια αιώρα και παρακολουθούν κινούμενα σχέδια στο YouTube από ένα κινητό στο χωριό Ka 'a kyr, στην επαρχία Παρά. «Ο Αμαζόνιος είναι η μητέρα μου, επειδή με μεγάλωσε. Τα παιδιά μου τρώνε μόνο φυσικές τροφές. γιατί κόβουμε τα δέντρα;», λέει η Γκλέισον Τεμπέ. (@AP Photo/Rodrigo Abd)
Στο μεταξύ, μεγάλο μέρος της γης τους είχε ήδη αποψιλωθεί και η γη τους είχε γεμίσει από έποικους. Οι Τεμπέ άρχισαν να συνασπίζονται και να διαμαρτύρονται. Όσο η αποψίλωση συνεχιζόταν, το κίνημα των Τεμπέ δυνάμωνε και οι Ινδιάνοι συχνά πήραν τα όπλα για να πολεμήσουν τους παράνομους υλοτόμους.
Σήμερα, οι Τεμπέ έχουν να αντιμετωπίσουν και τις φωτιές που καίνε ότι έχει απομείενει στην περιοχή τους από το πυκνό δάσος. Έχουν όλοι κινητά και τραβούν φωτογραφίες και βίντεο από τις φωτιές και την παράνομη υλοτομία, τα οποία διοχετεύουν στα social media. Πρόσφατα μια ΜΚΟ τούς εξόπλισε με drones και GPS ώστε να μπορούν να εντοπίζουν τους παράνομους υλοτόμους. Και, μέσα σε όλα αυτά, φυτεύουν δέντρα, για να διδάξουν στα παιδιά τους την αξία του μεγάλου δάσους, έχοντας πλήρη γνώση και επίγνωση οι ίδιοι της σημασίας του στη μάχη με την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Μια μητέρα ετοιμάζει την κόρη της για τη συνάντηση των μελών της φυλής για τη διάσωση της περιοχής τους.
Σήμερα, 2.000 Τεμπέ ζουν σε μια περιοχή περίπου 2,760 τετραγωνικών χιλιομέτρων, η οποία είναι προσβάσιμη μόνο με βάρκες και χωματόδρομους.
Τα στοιχεία των δορυφόρων δείχνουν ότι η υλοτομία και οι φωτιές έχουν αυξηθεί κατά πολύ σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές. Οι φωτιές, τους πρώτους επτά μήνες του 2019 είναι κατά 84% περισσότερες από ότι την αντίστοιχη περσινή περίοδο. Και βέβαια η ανησυχία έχει κορυφωθεί από τη στιγμή που ο Μπολσονάρο ανέβηκε στην εξουσία, καθώς -μεταξύ άλλων- ζητάει και χαλάρωση των μέτρων προστασίας των αυτοχθόνων.
Αγόρια της φυλής παίζουν ποδόσφαιρο στο χωριό Cajueiro, στην επαρχία Παρά.
Τα σχέδια του πολέμου
Οι Τεμπέ για πολλές γενιές βάφουν τα σώματα και τα πρόσωπά τους για διάφορες ιεροτελεστίες, αλλά και για να δείξουν ότι είναι έτοιμοι για μάχη.
Εναέρια άποψη της περιοχής στην οποία ζουν οι Τεμπέ, στο Άλτο Ρίο. Το δάσος σταδιακά αποψιλώνεται και τα στοιχεία δείχνουν ότι η δασική περιοχή μειώνεται πιο γρήγορα από ποτέ.
Χρησιμοποιούν τη μαύρη βαφή που βγαίνει από το δέντρο τζενιπάπο για να σημαδέψουν τη στιγμή που ένας νέος φτάνει στην ενηλικίωση και την κόκκινη βαφή από σπόρους για να ετοιμαστούν για τη μάχη. Τα σχέδια στα σώματά τους περιλαμβάνουν αστέρια, μισοφέγγαρα και ήλιους. Κάποιες φορές είναι γεωμετρικά, ή έχουν σχήμα πεταλούδας ή των τζάγκουαρ που κυκλοφορούν στη ζούγκλα.
Οι Τεμπέ πολεμάνε με ότι μέσο έχουν στη διάθεσή τους: Τόξα και βέλη, βαμμένα πρόσωπα στα χρώματα του πολέμου, αλλά και σύγχρονη τεχνολογία, κινητά και gps με τα οποία καταγράφουν την καταστροφή.
«Τα σχέδια των Τεμπέ είναι τα ιστορικά σημάδια του λαού μας», είπε η Σάρα Τεμπέ στο Associated Press. «Τα σχέδιά στο σώμα μας είναι ένα σύμβολο του δεσμού μας με τη φύση».
Η Σάντρα είναι δασκάλα στο χωριό Tekohaw, στο οποίο οι τοίχοι είναι διακοσμημένοι με σχέδια ζώων του Αμαζονίου, όπως πιράνχας και φίδια.
Τα παιδιά των Τεμπέ πηγαίνουν στο σχολείο και μαθαίνουν για τις παραδόσεις της φυλής τους, ενώ πλέον μιλάνε στην πλειοψηφία τους Πορτογαλικά. Παίζουν ποδόσφαιρο, κολυμπάνε στα ποτάμια και βοηθάνε τις οικογένειές τους στο κυνήγι και τις δουλειές. Εκείνες που οδηγούν τη μάχη για την προστασία του δάσους είναι κατά κύριο λόγο οι γυναίκες.
«Οι γυναίκες διδάσκουν τα παιδιά για τον πολιτισμό τους, για τον τρόπο που οργανώνεται η φυλή, για τα έθιμά μας και τη συνύπαρξή μας στο χωριό», λέει η Σάρα. «Οι γυναίκες είναι επίσης ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της μάχης μας για την περιοχή μας».
Ο αρχηγός Σέργκιο Μούξι Τεμπέ, που φοράει ένα φυλαχτό από κόκκαλο δίπλα στο ντίτζιταλ ρολόι του, στέκεται δίπλα στη μηχανή του και τη γεμίζει με βενζίνη. «Ξέρουμε ότι ο Μπολσονάρο δεν αγαπάει τους Ινδιάνους. Είναι εναντίον μας», λέει. «Έχουμε διαφορετική κουλτούρα και πρέπει να γίνει σεβαστή», συμπληρώνει.
Πρόσφατα οι Τεμπέ συγκρούστηκαν και πάλι με τους υλοτόμους και έκαψαν πολλά φορτηγά και εξοπλισμό. «Ο Αμαζόνιος τελειώνει και για αυτό είμαστε εδώ, για να μην τελειώσει», είπε ο Λοριβάλ Τεμπέ, ο πιο γηραιός αρχηγός και ιδρυτής του χωριού Tekohaw, στο οποίο μένουν περίπου 600 μέλη της φυλής.
