Εργάζονταν σε βάθος 17 μέτρων. Με λαβίδες, πινέλα, σκουπάκια και μικρά χειρουργικά εργαλεία, ανέσκαπταν προσεκτικά για να μη τραυματίσουν τα κεραμικά που ανακάλυπταν στα δεκάδες αρχαία πηγάδια του Πειραιά και στις μεγάλες δεξαμενές, όπως αυτή στην πλατεία Αγίου Κωνσταντίνου. Στο κτίριο της Ξυλαποθήκης δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο των Αστικών Πυλών, ο επισκέπτης κοιτά τις φωτογραφίες και τα βίντεο της έκθεσης «Στην επιφάνεια», μέσα από τις οποίες αποκαλύπτεται το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων τα τελευταία έξι χρόνια. Από τότε που ξεκίνησε η διπλή πρόκληση των ανασκαφών για την κατασκευή των επεκτάσεων του μετρό και του τραμ προς τον Πειραιά.
Εντυπωσιάζεσαι όταν παρακολουθείς τα σκυμμένα πρόσωπα πάνω από τα πήλινα ειδώλια, τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, τα νομίσματα που μπαίνουν κάτω από το μικροσκόπιο στο εργαστήριο συντήρησης και μελέτης των ευρημάτων. Βλέπετε, η ιδιαιτερότητα της έκθεσης (σε συνεργασία με την «Αττικό Μετρό Α.Ε.») είναι ότι λειτουργεί μέσα στον χώρο όπου γίνεται η συντήρηση. Κάποιοι επισκέπτες ρωτούν για το ξύλινο αγαλματάκι του Ερμή που βρέθηκε σε ένα από τα βαθιά πηγάδια του Πειραιά. Οι αρχαιολόγοι το ανακάλυψαν μέσα στη λάσπη.
«Κάθε σπίτι τότε είχε το πηγάδι και τη δεξαμενή του» λέει στη «Κ» η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων, Στέλλα Χρυσουλάκη. «Ο Πειραιάς ήταν μια πόλη που χτίστηκε μονομιάς βασισμένη στην ιδέα της δημοκρατίας. Ο Ιππόδαμος, ως φιλόσοφος πολεοδόμος, θέλησε να εφαρμόσει τις πολιτικές του ιδέες επί του εδάφους. Να οικοδομήσει μια πόλη βιοκλιματική με τα σπίτια στραμμένα έτσι, ώστε να παίρνουν το μέγιστο από τις χαρές του ήλιου και να προστατεύονται από τους αέρηδες. Κανένα σπίτι δεν ήταν μεγαλύτερο από το άλλο. Ούτε υπήρχαν γειτονιές για ξένους. Γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών και μέτοικοι κατοικούσαν στο ίδιο τετράγωνο».
Αυτό το διπλό μέτωπο των ανασκαφών για το μετρό και το τραμ, έδωσε τη δυνατότητα στους ανασκαφείς να βλέπουν τα ευρήματα μαζί, αφού στον ίδιο χώρο τα συντηρούν και τα αποθηκεύουν. Το μετρό βοήθησε οικονομικά και για τη συντήρηση, ενώ η συνεργασία με το ΕΜΠ συνέβαλε ώστε, πριν καν τελειώσει το έργο, να γίνουν επιστημονικές δημοσιεύσεις. Και, ακόμη, δύο περιοδικές εκθέσεις στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά: Οι «Ανοχύρωτες πόλεις» που θα παρουσιαστούν στο Πέραμα και οι «Αντιθέσεις», έκθεση γύρω από τη ζωή των φτωχών και των πλουσίων στον Πειραιά, που συνεχίζεται στο μουσείο.
Για την επέκταση της γραμμής 3 του μετρό στην πόλη ελέγχθηκαν αρχαιολογικά 30.000 τ.μ., ενώ οι σωστικές ανασκαφικές έρευνες έγιναν σε επιφάνεια 7.500 τ.μ. Στο εξοπλισμένο εργαστήριο έχουν καθαριστεί και καταγραφεί 5.500 ομάδες κεραμικής, συντηρήθηκαν 2.600 αντικείμενα όλων των κατηγοριών στα οποία περιλαμβάνονται η ανάταξη 650 κεραμικών σκευών και ο καθαρισμός 1.300 ξύλινων και οργανικών αντικειμένων.
Στην πλειονότητα των ανασκαφών στον Πειραιά, από τον 19ο αι. μέχρι σήμερα, εντοπίζονταν αρχαίες υπόγειες κατασκευές ύδρευσης. «Συνολικά 130 τέτοιες κατασκευές που αποκαλύφθηκαν στο πλαίσιο του έργου ήταν το κίνητρό μας για να διερευνήσουμε τη σύνθετη διαδρομή τους μέσα στον χρόνο. Βέβαια, στους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους, οι περισσότερες εγκαταλείφθηκαν. Ομως, στο πλαίσιο του έργου ανασκάφηκε ένα τμήμα του υδραγωγείου μήκους 95 μέτρων».
Ο Τινάνειος Κήπος επί της Βασιλέως Γεωργίου. Αρχείο Γιάννη Ασβεστά και Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.
Η καθημερινότητα
Τα περισσότερα ευρήματα αποκαλύπτουν την καθημερινότητα των ανθρώπων του αρχαίου Πειραιά. «Βρήκαμε ξύλινη σφραγίδα, πολύεδρη και σε κάθε έδρα της έχει μια συμβολική παράσταση. Πιστεύω ότι με αυτή κάποια νοικοκυρά σφράγιζε τα ψωμιά που πήγαινε στα ιερά και ανάλογα με την εποχή έβαζε την κατάλληλη σφραγίδα».
Βρήκαν ακόμη το κέλυφος από χρυσόμυγες και στα θεμέλια ενός σπιτιού, μικρά αγγεία με προσφορές της γης και σπόρους και σε ένα απ’ αυτά υπολείμματα από μαγειρεμένο ψάρι. Κάτι σαν την παράδοση του κόκορα που έσφαζαν για να στεριώσει το σπίτι. «Δεν είναι ότι πρόκειται για μοναδικά ευρήματα μέσα στη βιβλιογραφία της εποχής τους, αλλά συνθέτουν όλα μαζί, μια εικόνα αληθινή. Στα πηγάδια βρήκαμε ακόμη και τα αποκαΐδια των σπιτιών από την καταστροφή του Πειραιά το 86 π.Χ. από τον Σύλλα».
Οι ανασκαφές για το τραμ (την εποπτεία τους είχε η αρχαιολόγος της Εφορείας δρ Κυριακή Ψαράκη), είχαν τις δικές τους εκπλήξεις, με αρχαιότητες που αποκαλύφθηκαν στα 30 εκατοστά κάτω από τα πεζοδρόμια και την άσφαλτο. Ο ανδρώνας ενός αρχαίου σπιτιού βρέθηκε 5 εκατοστά κάτω από την άσφαλτο! Στα κινητά ευρήματα ξεχωρίζει η ενεπίγραφη στήλη που ανήκει στην κατηγορία των Ορων Τριττύων. Ενα σπάνιο επιγραφικό εύρημα που χρονολογείται στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.
Στο φως ο θεμέλιος λίθος του χρηματιστηρίου
Στην Ακτή Ποσειδώνος αποκαλύφθηκαν τα κρηπιδώματα του αρχαίου λιμένα των ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων. Στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως τμήματα λιμενικής εγκατάστασης του 6ου αιώνα μ.Χ. και στη Μικράς Ασίας τάφοι των ελληνιστικών χρόνων... Οταν όμως βρέθηκε το σύμβολο της πόλης που συνδέεται με τη θεμελίωση του κτιρίου του ρολογιού το 1869 και την ανέγερση του πρώτου εν Ελλάδι χρηματιστηρίου, πολλοί συγκινήθηκαν. «Ηταν πλήγμα για τους Πειραιώτες όταν καθαιρέθηκε στη χούντα. Στις ανασκαφές αποκαλύφθηκε ο θεμέλιος λίθος του κτιρίου. Οταν βρέθηκαν το εγκαίνιο με την επιγραφή και μέσα σε μαρμάρινο κουτί όλα τα νομίσματα της ημέρας από ένα φτηνό χάλκινο μέχρι τη χρυσή λίρα, ήταν συγκινητικό».
Ο Πειραιάς αποτελεί μια «πολύπλοκη αρχαιολογική θέση κάτω από μια σύγχρονη, συνεχώς μεταβαλλόμενη πόλη», λέει η κ. Χρυσουλάκη. Στις εκθέσεις στο Αρχαιολογικό Μουσείο και στην Ξυλαποθήκη παρακολουθούμε όλους τους μετασχηματισμούς από τον 5ο π.Χ. έως τον 19ο και 20ό αιώνα. Στον τερματικό σταθμό του μετρό, όμως, απέναντι από το Δημοτικό του Πειραιά, ετοιμάζεται μια μόνιμη θεματική έκθεση με αντίγραφα τα οποία αναπαριστούν με ακρίβεια μια αρχαία δεξαμενή αλλά και το αίθριο ενός σπιτιού.
«Η Εφορεία προσπαθεί πριν τελειώσει το έργο να συντηρήσει και να μελετήσει όσα περισσότερα αντικείμενα μπορεί και να προχωρήσει στην πρώτη δημοσίευση. Για εμάς μια μεγάλη έκδοση προηγείται μιας μεγάλης έκθεσης. Από τη διοργάνωση “Η πόλη κάτω από την πόλη” με τα ευρήματα από τις ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου των Αθηνών, αυτό που εντέλει έμεινε είναι ο κατάλογος. Θέλουμε μια έκδοση όχι μόνο για τους αρχαιολόγους, αλλά και για όσους ενδιαφέρονται για τα πολεοδομικά και οικιστικά ζητήματα του Πειραιά».
«Μια άλλη πόλη»
Η κ. Χρυσουλάκη πιστεύει ότι ο Πειραιάς θα αλλάξει προς το καλύτερο τα επόμενα χρόνια. Μιλά με ενθουσιασμό για το πολιτιστικό τετράγωνο του Αρχαιολογικού Μουσείου, τη συνεργασία με την Αντιπεριφέρεια Πειραιά, για τη συντήρηση και ανάδειξη του ελληνιστικού θεάτρου της Ζέας. Επίσης, για το παλιό αρχαιολογικό μουσείο, αποθήκη πια, που είναι στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο και θα γίνει χώρος περιοδικών εκθέσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Εκεί θα λειτουργεί κι ένα καφέ ανοιχτό και τα βράδια. Στα σχέδια είναι και η πεζοδρόμηση του κεντρικού δρόμου, δίπλα από το θέατρο καθώς και μικροεπεμβάσεις σε συνεργασία με τον δήμο. «Θα είναι μια άλλη πόλη, όπου ο κόσμος της θα απολαμβάνει τον περίπατο στα 2,5 χλμ. της πειραϊκής ακτής».
Μόνο το θεματικό μουσείο ξεχάστηκε και εκείνο των Εναλίων Αρχαιοτήτων, παρότι έγιναν διαγωνισμοί και βραβεύσεις. Εμειναν στον χώρο που αγόρασε η Cosco και κανείς από το υπουργείο Πολιτισμού δεν φρόντισε να εξαιρέσει...
