«Αρχίζεις να καταλαβαίνεις τι κόσμο δημιουργούμε;… Είναι ένας κόσμος φόβου και προδοσίας και βασανιστηρίων. Ένας κόσμος καταπιεστών και καταπιεζομένων, ένας κόσμος που όσο τελειοποιείται θα γίνεται όλο και πιο ανελέητος… Στον δικό μας κόσμο δεν θα υπάρχουν άλλα συναισθήματα εκτός από τον φόβο, την οργή, την θριαμβολογία και την ταπείνωση. Όλα τα άλλα θα τα καταπνίξουμε. Όλα» (Λόγια του ανακριτή Ο΄ Μπράιεν από το βιβλίο «1984» του George Orwell)
Από όλες τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν όλα τα απολυταρχικά και τυραννικά καθεστώτα, που εμφανίσθηκαν επάνω στη γη, οι πιο αγαπημένες ήταν πάντοτε δύο. Το φακέλωμα των πολιτών – υπηκόων τους και η συνεχής παρακολούθησή τους. Ο λόγος βέβαια, ήταν (και είναι όπου ακόμα υφίστανται τέτοια καθεστώτα…), ο ασφυκτικός έλεγχος των μαζών και η ελαχιστοποίηση – και ακόμα καλύτερα – η εξαφάνιση κάθε κινδύνου πιθανής εξέγερσης..
Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, είναι εφικτή, μέσω της τεχνολογίας, ένα σύστημα ολοκληρωτικής παρακολούθησης των πάντων και καταγραφής και της πιο παραμικρής τους κίνησης. Κάμερες, δορυφόροι, σαρωτές σώματος, κάμερες θερμικής ακτινοβολίας, υπερ-υπολογιστές, βιομετρικά συστήματα αναγνώρισης και άλλα πολλά, είναι όλα στην διάθεση των επίδοξων μιμητών και θαυμαστών του «Μεγάλου Αδελφού». Η ιδέα της καθολικής παρακολούθησης όμως, δεν είναι καινούργια.
Στα τέλη του 18ου αιώνα ένας Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός, ο Jeremy Bentham (1748-1832) εμπνεύστηκε και σχεδίασε ένα καινούργιο τύπο φυλακής. Το όραμά του ήταν μία φυλακή όπου θα μπορούσε κάποιος να έχει την δυνατότητα να παρατηρεί, συνεχώς, ΟΛΟΥΣ τους φυλακισμένους, χωρίς όμως οι φυλακισμένοι να μπορούν να το αντιλαμβάνονται.
Στην φυλακή του έδωσε το ελληνικό όνομα Panopticon (πανοπτικόν). Το Πανοπτικόν ο ίδιος ο Μπένθαμ χαρακτήρισε ως «μια τελειοποιημένη μέθοδο επιβολής εξουσίας, γιατί η χρήση του επιτρέπει την άσκηση ελέγχου σε πάρα πολλά άτομα με τη χρησιμοποίηση ελάχιστου προσωπικού». Ο Μισέλ Φουκό στο έργο του «Επιτήρηση και τιμωρία – Η γέννηση της φυλακής» σημειώνει την αποτελεσματικότητα της επινόησης του Μπένθαμ:
«Στην περιφέρεια, ένα δακτυλιοειδές οικοδόμημα, στο κέντρο ένας πύργος, ο πύργος αυτός έχει μεγάλα παράθυρα που βλέπουν στο εσωτερικό του δακτυλίου, το περιφερειακό οικοδόμημα διαιρείται σε κελιά, που το καθένα τους διαπερνά ολόκληρο το πάχος του οικοδομήματος, τα κελιά έχουν δύο παράθυρα, το ένα βλέπει προς τα μέσα και αντιστοιχεί σε ένα από τα παράθυρα του πύργου, το άλλο βλέπει προς τα έξω και αφήνει το φως να διαπερνά το κελί πέρα για πέρα.
Έτσι φτάνει να τοποθετηθεί ένας επιτηρητής στον κεντρικό πύργο και σε κάθε κελί να κλειστεί ένα τρελός, ένας άρρωστος, ένας κατάδικος, ένας εργάτης ή ένας μαθητής. Με την αντιφεγγιά της μέρας μπορείς να διακρίνεις από τον πύργο τους έγκλειστους, μικρές σιλουέτες δέσμιες στα κελιά της περιφέρειας (…) Το πανοπτικό αυτό σύστημα δημιουργεί μονάδες χώρων που επιτρέπουν την αδιάκοπη παρακολούθηση και την άμεση αναγνώριση».
Ο φιλόσοφος Ζιλ Ντελέζ (φωτο) στην «Κοινωνία Του Ελέγχου», εκτιμά ότι οι μεγάλοι χώροι εγκλεισμού έχουν χρεοκοπήσει. «Οι κοινωνίες του ελέγχου έρχονται να αντικαταστήσουν τις πειθαρχικές κοινωνίες», υποστηρίζει ο ίδιος και θα διαθέτουν μηχανισμούς που θα μπορούν να ανταγωνιστούν τις πιο σκληρές μορφές εγκλεισμού.
Ο Ντελέζ είναι σίγουρα διορατικός. Κάποτε ο στοχαστής Φέλιξ Γκουατάρι είχε φανταστεί μια ουτοπική πόλη-φυλακή γεμάτη φράκτες.
Ο κάθε πολίτης -έγκλειστος θα ήταν εφοδιασμένος με μια ηλεκτρονική κάρτα που θα του επέτρεπε να κυκλοφορεί, αφού μόνο με την κάρτα θα μπορούσε να σηκώσει τους φράκτες που του εμποδίζουν τη δίοδο. Φυσικά, το σημαντικό δεν ήταν ο φράκτης αλλά η κάρτα που συνδεδεμένη με έναν κεντρικό υπολογιστή πρόδιδε κάθε στιγμή τη θέση του συγκεκριμένου πολίτη, αποφάσιζε σε ποια κατεύθυνση θα του επιτρέψει να μετακινηθεί και εξασφάλιζε στην πόλη μια οικουμενική ρύθμιση.
Πάνω σε αυτό το πλαίσιο στηρίχτηκε και η ιδέα του περιβόητου ηλεκτρονικού «κολάρου», ή αλλιώς «ηλεκτρονικά επιτηρούμενος κατ’ οίκον περιορισμός». Μία πρακτική που έχει ως στόχο την αποσυμφόρηση των φυλακών και ήδη εφαρμόζεται σε ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Γερμανία και πιθανώς και αλλού. Η αφίσα της «προφητικής» ταινίας Wedlock (1991) με τον κρατούμενο Hauer, να έχει κολάρο στο λαιμό του. (Σχετικά με το θέμα βλέπε:redskywarning)
Το «κολάρο» δεν είναι παρά ένας πομπός στο σώμα του επιτηρούμενου που στέλνει σήματα στο δέκτη που είναι συνδεδεμένος με τη συσκευή τηλεφώνου του επιτηρητή. Η ισχύς του δέκτη υπολογίζεται σε τριάντα με σαράντα μέτρα. Όταν το σήμα διακοπεί τότε ο επιτηρούμενος έχει απομακρυνθεί από τη συμφωνημένη ζώνη, δηλαδή «δραπέτευσε». (Ένα τέτοιο «μπρασελέ» που φαίνεται στην φωτογραφία, φόρεσε η ηθοποιός Paris Hilton, μετά την έξοδό της από την φυλακή Λινγουντ, και την συνέχιση της ποινής της κατ’ οίκον…) Ένας διαρκής έλεγχος που πραγματοποιείται χωρίς την ανάγκη καταφυγής στη βία των τοίχων από μπετόν.
Ή όπως διέβλεψαν οι Κέβιν Ρόμπστερ και Φρανκ Γουέμπστερ: «Οι τεχνολογίες επικοινωνίας επιτρέπουν ιδιαίτερα με τη μορφή αλληλοσυνδεόμενων ηλεκτρονικών δικτύων, μια μαζική διεύρυνση και διαμόρφωση της ίδιας εφαρμογής που σύστηνε με θέρμη ήδη η αρχή του Μπένθαμ. Αυτές οι τεχνολογίες είναι ουσιαστικά η ίδια η εξάπλωση εξουσίας και κυριαρχίας, αλλά απαλλαγμένες από τους αρχιτεκτονικούς περιορισμούς του σιδερένιου πρωτότυπου που παρουσιάστηκε από τον Μπένθαμ» Το Πανοπτικόν του Μπέθαμ αποτέλεσε το πρότυπο για την κατασκευή, τον 19ο αιώνα, των Κλειστών Φυλακών της Κέρκυρας.
Ο Κώστας Σαμαράς, βαρυποινίτης και πολυδραπέτης, στο αυτοβιογραφικό «Καταζητείται», δίνει μια λεπτομερή περιγραφή του αρχιτεκτονικού σχεδίου της πειθαρχικής φυλακής της Κέρκυρας. Παράλληλα, περιγράφει με θαυμαστό τρόπο το συναίσθημα της αδυναμίας που σου γεννά μια τέτοια κατασκευή.
«Το πρώτο που αντίκρισα μπροστά μου μόλις περάσαμε τη βαριά πόρτα, ήταν το κεντρικό τριώροφο κτίριο που στέγαζε τα διοικητικά γραφεία της φυλακής (…) το λεγόμενο «κουλούρι». Γύρω από αυτό ορθώνονταν χτισμένες οι δέκα ακτίνες της φυλακής, οι οχτώ σε τέσσερα διπλά κτίρια και οι δύο που σχημάτιζαν την εξωτερική είσοδο της φυλακής σε μονά κτίρια.
Τα κτίρια αυτά αν τα κοίταζες από ψηλά είχαν ακριβώς το σχήμα φέρετρου. Η κάθε ακτίνα είχε το τριγωνικό της προαύλιο που χωριζόταν απ’ αυτό της διπλανής με έναν τοίχο τριών μέτρων. Τα προαύλια είχαν από ένα κομμάτι λίγων μέτρων φραγμένο με λογχοφόρα κάγκελα που έβλεπε προς το «κουλούρι» (..)
Από την απέναντι μεριά στη βάση του τριγωνικού προαυλίου που έβλεπε στη νεκρή ζώνη και τον ψηλό εξωτερικό μαντρότοιχο υπήρχαν επίσης ψηλά λογχοφόρα κάγκελα με επιπλέον αγκαθωτό σύρμα από πάνω (…)
Τα κελιά, μικρότερα κατά ένα τρίτο από αυτά του Κορυδαλλού, σου δημιουργούσαν μια ασφυκτική αίσθηση. Από την άλλη μεριά, οι αψιδωτές οροφές τους σε κάνανε να νομίζεις ότι βρίσκεσαι σε κάποιο μοναστήρι. Τα κρεβάτια μέσα ήταν χτισμένα από τσιμέντο, κολλητά στον τοίχο των κελιών. Πάνω στο τσιμέντο υπήρχε ένας σανιδένιος σκελετός που χρησίμευε ως προστατευτικό του στρώματος από το κρύο και την υγρασία (…) Στην άλλη άκρη του κάθε κελιού, κάτω από το παράθυρο ήταν από μια τουρκική τουαλέτα και από μια απλή βρύση στον τοίχο, λίγο πάνω απ’ αυτήν».
Για την ιστορία να σημειώσουμε πως ο Μπένθαμ υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου και επηρέασε έως ένα βαθμό αρκετούς Έλληνες πολιτικούς, που διατηρούσε μαζί τους αλληλογραφία (Αλ. Μαυροκορδάτο, Θ. Νέγρη, Οδ. Ανδρούτσο κ.ά.). Για τον Μισέλ Φουκό αυτή η ιδέα της διαρκούς επιτήρησης σηματοδοτεί τη μετάβαση των δυτικών κοινωνιών από την τιμωρία του σώματος με βασανισμούς στον κοινωνικό έλεγχο της συνείδησης. Το όραμα, λοιπόν, του Bentham, ύστερα από περίπου 200 χρόνια, φαίνεται ότι έχει μπει ήδη σε εφαρμογή.
Μόνο με μία μικρή διαφοροποίηση.
Τα αντικείμενα της αόρατης καθολικής παρακολούθησης, δεν είναι οι έγκλειστοι σε κάποια φυλακή. Είναι οι ανυποψίαστοι πολίτες της σύγχρονης, ελεύθερης κοινωνίας μας. Αλλά μάλλον πρόκειται για… εξέλιξη του σχεδίου.
Βλέπετε, αντί να προσπαθείς να φτιάξεις εκατοντάδες φυλακές Panopticon σε όλο τον πλανήτη, είναι πιο εύκολο να μετατρέψεις όλο τον πλανήτη σε μία φυλακή Panopticon … [π.χ. Έρευνα στην Βρετανία έδειξε ότι το 70% των Βρετανών δεν γνωρίζουν ούτε στο ελάχιστο ότι παρακολουθούνται στις εξωτερικές τους δραστηριότητες..] Γιατί τι άλλο μπορεί να είναι η συνεχής ασφυκτική παρακολούθηση παρά μια πράξη εγκλεισμού του πολίτη.
Μόνο στις φυλακές ο κρατούμενος επιτηρείται όλο το εικοσιτετράωρο. Και ο φιλήσυχος πολίτης καλείται να συνεργαστεί και να δεχτεί αυτήν την αόρατη φυλακή γι’ αυτόν, την πολύ ορατή για την εξουσία.
Μέρα με την ημέρα οι άνθρωποι μοιάζουν να συνηθίζουν στην ιδέα της παρακολούθησης…
Τα ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για τα οποία δόθηκαν στο παρελθόν σκληροί αγώνες και χύθηκε άφθονο αίμα, σήμερα μοιάζουν ξεθωριασμένα και κούφια για τον σύγχρονο τρομοκρατημένο πολίτη.. . Πάνω από όλα προέχει η ασφάλεια. Οι θιασώτες της καθολικής παρακολούθησης υποστηρίζουν πως ο «φιλήσυχος πολίτης» δεν έχει τίποτα να φοβηθεί, και όλα αυτά γίνονται για τη δικιά του ασφάλεια. Σε τηλεφωνικό γκάλοπ που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ, στις 11 Μαΐου του 2006, το 66% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι δεν τον ενοχλεί η ιδέα ότι η Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας, η γνωστή NSA , διαθέτει φάκελο για τα τηλεφωνήματά τους!
Στην Ελλάδα, σε έρευνα της VPRC, που έγινε μετά το κτύπημα στην αμερικάνικη πρεσβεία, ένα ποσοστό 61% Ελλήνων πολιτών (!) δήλωσαν «Ναι στις κάμερες», καθώς νιώθουν προστατευμένοι από αυτές, παρόλο που αναγνώριζαν (σε ποσοστό 52%) ότι μέσω αυτών μπορεί να γίνονται παρακολουθήσεις!!
Έτσι λοιπόν, μπροστά στον κίνδυνο της τρομοκρατίας, σιγά – σιγά κάμπτονται οι αντιστάσεις και το δίχτυ απλώνεται.
Η παγίδα φαίνεται ότι είναι καλοστημένη… Έτσι, στο Λονδίνο, στον σταθμό Paddington, εγκαταστάθηκε ένας υψηλής τεχνολογίας σαρωτής σώματος για να ανακαλύπτει ύποπτους για τρομοκρατικά χτυπήματα.
(Αυτό το οποίο βλέπαμε κάποτε σε φουτουριστικές ταινίες του Χόλυγουντ, όπως η ταινία του 1990, «Ολική Επαναφορά» (Total Recall) του Paul Verhoeven, – σκηνή της οποίας βλέπε αριστερά- ΤΩΡΑ είναι πραγματικότητα. Τελικά, το μέλλον ήρθε πιο γρήγορα….) Οι επιβάτες από τώρα και στο εξής, θα περνάνε υποχρεωτικά μέσα από ένα -ύψους εννέα μέτρων κουτί – στις πλατφόρμες του Heathrow Express , ενώ οι αποσκευές θα ελέγχονται με οθόνες επίσης.
«Είναι ένα από τα πράγματα τα οποία πρέπει να ανεχόμαστε στις ημέρες μας» σημείωσε ένας άνδρας.
«Οτιδήποτε θα κάνουμε προκειμένου να νιώθουμε πιο ασφαλείς» δήλωσε μία ηλικιωμένη γυναίκα με ένα μεγάλο χαμόγελο… Ο Βενιαμίν Φρανκλίνος (1706 – 1790, από τους πατέρες της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ), είχε πει κάποτε “Αυτοί που θα θυσίαζαν την ελευθερία για χάρη της ασφάλειας δεν αξίζουν κανένα από τα δύο”.
