Είναι από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της χώρας που μετρά 1.000 χρόνια ζωής και αποτελεί κομμάτι της Ιστορίας της Ελλάδας. Χρίστηκε περί τον 11ο αιώνα πάνω σε αρχαίο ναό αφιερωμένο στη θεά Αθηνά ή στη θεά Δήμητρα. Η εικόνα της Πλατυτέρας που βρίσκεται στο Ιερό είναι δια χειρός Φώτη Κόντογλου που ξεκίνησε τη δημιουργία της το 1942. Για 13 χρόνια (μέχρι το 1955) οι μαθητές του Κόντογλου έχουν φιλοτεχνήσει σημεία από το εσωτερικό της εκκλησίας. Το ψηφιδωτό της βρεφοκρατούσας Παναγίας εκτελέστηκε το 1936 από την Έλλη Βοΐλα.
Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχει παρεκκλήσιο που τιμάται στο όνομα της Αγίας Βαρβάρας. Επειδή το παρεκκλήσιο αυτό λόγω της φθοράς, ανακατασκευάστηκε από τον οπλαρχηγό του 1821 Πρέντζα, αποδιδόταν στο όλο συγκρότημα και η επονομασία «Παναγία του Πρέντζα».
Με το όνομά της έχουν ασχοληθεί δεκάδες ιστορικοί και φιλόλογοι. Είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου στις 21 Νοεμβρίου.
Τα πολλά ονόματα
Η ονομασία του ναού ως «Καπνικαρέα» συναντάται εδώ και πολλούς αιώνες στις γραπτές πηγές, αλλά και μ’ αυτό το όνομα είναι γνωστή η εν λόγω εκκλησία στο λαό από παλιά. Στις γραπτές πηγές ο ναός αναφέρεται και με άλλα ονόματα, όπως: Καμουκαρέα, Καμηκαρέα, Χρυσοκαμουκαριώτισσα, Καμουχαριώτισσα, Χαμουκαρέα, Καμκαρέα, Καμουχαρέα, Παναγία της Βασιλοπούλας, Παναγία του Πρέντζα κ.ά.
Τα ταραγμένα μεσοβυζαντινά χρόνια
Η έλλειψη επαρκών ιστορικών πληροφοριών για την μεσοβυζαντινή εποχή στην Αθήνα, δεν μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε με χρονολογική ακρίβεια την ιστορία του μνημείου, η οποία φαίνεται να είναι μακρά. Οι ρίζες του φαίνεται να βρίσκονται στον 11ο αιώνα. Πρόκειται για τη μεσοβυζαντινή περίοδο που για την Αθήνα μια από τις σκοτεινότερες περιόδους της ιστορίας της, γιατί αφενός πλήττονταν συνεχώς από αλεπάλληλες εχθρικές καταστροφικές επιθέσεις, αφετέρου, αποτελούσε, για τη βυζαντινή αυτοκρατορία του 11ου και 12ου αιώνα, μία ασήμαντη επαρχία που συμπεριλαμβανόταν στο ελλαδικό θέμα.
Η πυρπόληση από τους Τούρκους
Το 1689, όταν πυρπολήθηκε η Αθήνα από τους Τούρκους, η φωτιά έφτασε στην εκκλησία, δεν κάηκε η εικόνα της Παναγιάς αλλά το γύρω ξύλο και το πρόσωπο καπνίστηκε. Από τις λέξεις «καπνός» και "κάρα (πρόσωπο, κεφάλι)", σχηματίστηκε η «καπνικαρέα». Αυτή είναι μία εκδοχή για το όνομά της.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Κακόβουλη φάρσα τελικά το τηλεφώνημα για βόμβα στην Καπνικαρέα
Δεύτερη εκδοχή, είναι επειδή η Παναγιά της Εκκλησιάς «έκαμε χάριτας» στους χριστιανούς, την αποκαλούσαν «Κάμη-Χαρέα» που σταδιακά άλλαξε.
Τρίτη εκδοχή, επειδή η εικόνα της Παναγίας ήταν ντυμένη με ένα βαρύτιμο μεταξωτό ύφασμα, πάνω στο οποίο κρεμούσαν οι πιστοί τα αφιερώματα τους, τον «Καμουχά», την έλεγαν Παναγιά η Καμουχαρέα που σταδιακά και αυτό άλλαξε.
Η πιθανότερη εκδοχή του ονόματος
Η πιο πιθανή, όμως, ερμηνεία είναι ότι το 802 μ.Χ., επεβλήθη στην Βυζαντινή Αθήνα ο φόρος του καπνού που βγαίνει στις καμινάδες από την εστία που χρησιμοποιείτο για θέρμανση ή μαγείρεμα. Κάθε κάτοικος, σύμφωνα με τις καπνοδόχους που είχε το σπίτι του, πλήρωνε και τον ανάλογο καπνικό φόρο (έτσι βγήκε το «είναι από μεγάλο τζάκι»). Ο εισπράκτορας που μάζευε τους φόρους αυτούς ονομαζόταν «Καπνικάριος», και κάποιος τέτοιος έκτισε την εκκλησία.
Κινδύνευσε δύο φορές με κατεδάφιση
Η εκκλησία υπέστη πολλές φθορές κατά την Επανάσταση του 1821 και κινδύνευσε δύο φορές με κατεδάφιση, το 1834 και το 1863.
Το 1834 επρόκειτο να κατεδαφιστεί, επειδή γινόταν η διάνοιξη της οδού Ερμού και ο ναός βρίσκονταν στη μέση του δρόμου. Τελικά σώθηκε χάρη στην επέμβαση του φιλέλληνα πατέρα του Όθωνα, βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου. Τον ίδιο κίνδυνο, όμως, αντιμετώπισε και αργότερα εξαιτίας της κυβερνητικής απόφασης της 20ης Αυγούστου του 1863, η οποία όμως τελικά ακυρώθηκε χάρη στην παρέμβαση του τότε Μητροπολίτη Αθηνών.
Παρεμβάσεις και χορωδία
Από το 1934 ο ναός πέρασε στην προστασία της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών που ανέλαβε και το κλείσιμο της ανοικτής στοάς σε εξωνάρθηκα. Το κιονοστήρικτο προστώο που χρονολογείται τον 12ο αιώνα. Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος και οι υδροροές έχουν μορφή λεοντοκεφαλής.
Εδώ και χρόνια ο ναός είναι στελεχωμένος με θαυμάσια βυζαντινή χορωδία, κάτι που συμβάλλει στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των ακολουθιών. Τη χορωδία διευθύνει ο κ. Γεώργιος Ρεμούνδος, μαθητής του σπουδαίου ερευνητή της βυζαντινής μουσικής και φίλου του Κόντογλου Σίμωνος Καρά
*Με πληροφορίες από kapnikarea.wordpress.com, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μπούρας, Ιστορία Αρχιτεκτονικής και Ελλαδική ναοδομία
