Η κυπριακή κρίση ενός μήνα έχει αφήσει τους Τούρκους ικανοποιημένους, τους Έλληνες απογοητευμένους και οργισμένους και τους Ευρωπαίους εμπειρογνώμονες σε αμηχανία για το αν ο υπουργός Εξωτερικών Κίσινγκερ έχει χάσει τη διπλωματική του επαφή, έγραφαν οι New York Times στις 19 Αυγούστου του 1974, αναφορικά με τον ρόλο του Κίσινγκερ στην κυπριακή τραγωδία.
Η ρητορική σε Αθήνα και Άγκυρα είναι αναμενόμενα συναισθηματική. Αλλά πιο αποστασιοποιημένοι διπλωμάτες και ανεξάρτητοι αναλυτές συμφωνούν ότι οι αμερικανικές λανθασμένες εκτιμήσεις και η πρώιμη αδιαφορία στέρησαν την Ουάσιγκτον από αξιοπιστία ή μόχλευση και στις δύο πρωτεύουσες.
Αυτή η κριτική άποψη για τον αμερικανικό ρόλο μετριάστηκε από τα σχόλια ότι η Ουάσιγκτον πιθανότατα δεν μπορούσε να κάνει ούτως ή άλλως για να αποτρέψει τις εχθροπραξίες. Αλλά το ερώτημα παραμένει μεταξύ πολλών στην Ευρώπη γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν φάνηκαν να προσπαθούν περισσότερο και γιατί επέτρεψαν στον εαυτό τους να καταλήξει με μια εικόνα αναποτελεσματικότητας;
Οι ΗΠΑ πολύ ψύχραιμες
«Ένα από τα κρίσιμα λάθη της Ουάσιγκτον ήρθε πολύ νωρίς στο παιχνίδι, αμέσως μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου», είπε ένας αναλυτής. «Το μυαλό του Κίσινγκερ πρέπει να ήταν αλλού, ίσως στην κρίση του Νίξον. Αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν πολύ ήρεμες για όλα αυτά, σχετικά με την ανατροπή του Μακαρίου, και δεν έδειξαν κανένα σημάδι αναγνώρισης του πιθανού προβλήματος».
Η εκτίμησή του, που συμμερίζονται και άλλοι, ήταν ότι η Ουάσιγκτον αρχικά υιοθέτησε μια γραμμή που υποστήριζε την τότε ελληνική κυβέρνηση, τη χούντα που εκδιώχθηκε οκτώ ημέρες μετά το πραξικόπημα ως άμεσο αποτέλεσμα της κρίσης. Πράγματι, η Ουάσιγκτον έδωσε κάθε εντύπωση γαλήνης σχετικά με την ανατροπή του Προέδρου Μακαρίου και φαινόταν ακόμη πρόθυμη να δεχτεί τον αντιτουρκικό αντικαταστάτη του, Νίκο Γιωργιάδη Σαμψών, αν η Κύπρος παρέμενε ήσυχη.
«Παρόλα αυτά, η Ουάσιγκτον ένιωσε σίγουρη ότι θα μπορούσε να πείσει τους Τούρκους να εισβάλουν», είπε ένας άλλος ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας. «Η Ουάσιγκτον μάλλον ένιωθε καλύτερα χωρίς τον Μακάριο ούτως ή άλλως. Και τότε προέκυψαν ιστορίες από την Ουάσιγκτον που υποδηλώνουν ότι ο Κίσινγκερ θεωρούσε τον Αρχιεπίσκοπο ως τον Φιντέλ Κάστρο της ανατολικής Μεσογείου. Οι Αμερικανοί απλά δεν έδειχναν να ανησυχούν πολύ».
Πώς αντέδρασε η Τουρκία
Οι εντυπώσεις αυτής της αμερικανικής προσέγγισης, παρά τη μεταπραξική μετακίνηση μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας από τον Τζόζεφ Τζ. Σίσκο, τον Υφυπουργό Εξωτερικών, διέφεραν. Αλλά στην Τουρκία θεωρήθηκε ως μια στάση υπέρ της χούντας και οι αξιωματούχοι αποφάσισαν να προχωρήσουν στην εισβολή στις 20 Ιουλίου αφού κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ούτε το Λονδίνο ούτε η Ουάσιγκτον ενδιαφέρονται να στηρίξουν την αναζήτηση διπλωματικής λύσης.
Τούρκοι αξιωματούχοι, συμφώνησαν οι ειδικοί, θεώρησαν επίσης ότι η Ουάσιγκτον δεν θα ήταν πολύ αναστατωμένη εάν καταφύγει σε στρατιωτικά και όχι διπλωματικά μέσα για να διασφαλίσει την ασφάλεια της τουρκικής μειονότητας του νησιού και να προσπαθήσει να λύσει το Κυπριακό μια για πάντα.
«Στη δεύτερη φάση της κρίσης – μετά την εισβολή, η Ουάσιγκτον και ο Κίσινγκερ φάνηκαν να ξυπνούν και να άρχισαν να επικεντρώνονται στην Κύπρο», είπε ένας διπλωμάτης. «Οι Ηνωμένες Πολιτείες βελτίωσαν τη θέση τους, ζητώντας από τους Έλληνες να δεχτούν αυτό που πρόσφεραν οι Τούρκοι και ζητώντας από τους Τούρκους να δεχτούν μια κατάπαυση του πυρός. Αλλά έγινε σαφές ότι η Ουάσιγκτον ένιωθε ότι η Τουρκία ήταν πολύ πιο σημαντική για τη δυτική συμμαχία από την Ελλάδα και υιοθέτησε μια γραμμή πολύ πιο φιλοτουρκική. Δεν είναι περίεργο που οι Έλληνες θύμωσαν».
Μέχρι στιγμής, πρότειναν οι ειδικοί, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν χωρίς μόχλευση και με τις δύο πλευρές, ακόμη κι αν ήθελαν να χρησιμοποιήσουν κάποια. Οι Τούρκοι, αν και επικρότησαν αυτό που αποκαλούν την «αντικειμενικότητα» και τη «σωστή προσέγγιση» της Ουάσιγκτον, υπέστησαν μικρή αμερικανική πίεση και προχώρησαν στη διεύρυνση της κυριαρχίας τους στο νησί και στην επανέναρξη των μαχών την περασμένη εβδομάδα μετά: την κατάρρευση της ειρηνευτικής διάσκεψης της Γενεύης με τη μεσολάβηση της Βρετανίας.
Τότε, η Τουρκία δεν είχε καμία διάθεση να ακούσει την Ουάσιγκτον ή οποιονδήποτε άλλον. Η Άγκυρα είχε ήδη αντισταθεί στην Ουάσιγκτον για την επανέναρξη της ανάπτυξης της παπαρούνας οπίου - μια απόφαση που οδήγησε τις Ηνωμένες Πολιτείες να ανακαλέσουν τον πρεσβευτή τους. Επιπλέον, οι Τούρκοι αξιωματούχοι παραμένουν θυμωμένοι με την επιστολή του 1964 από τον Πρόεδρο Τζόνσον, ο οποίος οδήγησε στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο στη συνέχεια απειλώντας να αποσύρει την πυρηνική προστασία της Αμερικής εάν η κρίση αναγκάσει τη Σοβιετική Ένωση να δράσει.
Τέτοιες απειλές δεν ακολούθησαν - αυτή τη φορά, πιθανώς ως αποτέλεσμα του συμπεράσματος του κ. Κίσινγκερ ότι θα είχαν μικρό αποτέλεσμα και θα λειτουργούσαν μόνο για να εξοργίσουν έναν εταίρο του οποίου τα σύνορα με τη Σοβιετική Ένωση και του οποίου η αξία για τη συμμαχία καθιστούσαν επιτακτική τη συνέχιση της φιλίας.
«Είναι πληροφορίες μας ότι η Ουάσιγκτον τράβηξε τις γροθιές της στην Άγκυρα», είπε ένας καλά πληροφορημένος, μη Έλληνας διπλωμάτης στην Αθήνα. «Ήταν μια σκληροτράχηλη απόφαση, που ελήφθη από σκληροτράχηλους ανθρώπους. Η Αμερική έπρεπε να χάσει τον έναν ή τον άλλο φίλο και επέλεξαν να χάσουν την Ελλάδα».
Αυτή είναι μια άποψη που επιβεβαιώνουν Αμερικανοί στην Άγκυρα και την Αθήνα. Ενώ οι αμερικανικές ναυτικές βάσεις στην Ελλάδα θεωρούνται σημαντικές για τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι εγκαταστάσεις στην Τουρκία θεωρούνται ακόμη πιο ζωτικές για τα στρατηγικά συμφέροντα της συμμαχίας.
Σημειώθηκε η σκληρότητα της Άγκυρας
Επιπλέον, Αμερικανοί διπλωμάτες στην Άγκυρα είπαν ότι δεν έχει νόημα να υπερβάλλουμε την πίεση στην Τουρκία. Τόνισαν ότι τίποτα λιγότερο από τη χρήση του Αμερικανικού Έκτου Στόλου μεταξύ Τουρκίας και Κύπρου θα εμπόδιζε την Άγκυρα από την εισβολή.
Έτσι, υπάρχει γενική κατανόηση στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για την πικρία που προκάλεσε η νέα ελληνική κυβέρνηση για τον αμερικανικό ρόλο. Οι Έλληνες ηγέτες επέμειναν σε συναντήσεις με Αμερικανούς αξιωματούχους ότι η Ουάσιγκτον θα έπρεπε να «κάνει περισσότερα» για να συγκρατήσει τους Τούρκους και στη συνέχεια να αποσύρει τα στρατεύματά τους από τη βορειοατλαντική συμμαχία λόγω απογοήτευσης για αυτό που θεωρούσαν ως «αποφασιστικότητα» του κ. Κίσινγκερ στην κρίση και «να προδώσει» την Ελλάδα.
Από την πλευρά του, ο κ. Κίσινγκερ διατήρησε συνεχείς επαφές με την Άγκυρα και την Αθήνα και με τον Τζέιμς Κάλαχαν, τον Βρετανό Υπουργό Fordign, ο οποίος προσπάθησε να φέρει κοντά τις δύο πλευρές στη Γενεύη. Ο Αμερικανός υπουργός αποφάσισε ξεκάθαρα να αφήσει μεγάλο μέρος της λεπτομερούς δουλειάς στη Βρετανία, μια από τις εγγυητές της ανεξαρτησίας του νησιού βάσει συνθήκης του 1960.
«Ο Κίσινγκερ είναι ένας άνθρωπος που καταλαβαίνει την εξουσία», είπε ένας διπλωμάτης στα κεντρικά γραφεία του Οργανισμού του Βορειοατλαντικού Συμφώνου στις Βρυξέλλες. «Και σε αυτή την περίπτωση η Τουρκία είχε όλη τη δύναμη».
Η απόφαση του κ. Κίσινγκερ την περασμένη εβδομάδα να αναλάβει πιο ενεργό ρόλο στις διαπραγματεύσεις και ακόμη να πάει στην Κύπρο, αν του ζητηθεί. Θεωρείται ευρέως στην Ευρώπη ως αναγνώριση από την Ουάσιγκτον ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έκαναν λάθος στον χειρισμό της κρίσης.
Τα σχόλια από τον Υπουργό Άμυνας Τζέιμς Schlesinger, ότι οι τουρκικές δυνάμεις μπορεί να έχουν πιέσει πολύ μακριά στο νησί θεωρήθηκε επίσης ως μια άλλη προσπάθεια της Ουάσιγκτον να αντισταθμίσει τα λάθη του παρελθόντος.
Σε κάθε περίπτωση, η διάθεση πολλών στην Ευρώπη συνοψίστηκε στην The Sunday Telegraph, η οποία είπε:
«Είναι πραγματικά ειρωνικό το γεγονός ότι ο Υπουργός Εξωτερικών πρέπει να περάσει εβδομάδες σε ένα προσωπικό τζετ μεταξύ των πρωτευουσών της Μέσης Ανατολής για να καταδικάσει την αραβο-ισραηλινή σύγκρουση και μόνο τώρα να προσφέρει απρόθυμα να ανακινήσει από την Ουάσιγκτον για να επιδιορθώσει ένα κενό στην παγκόσμια άμυνα της Αμερικής».
